Πάικο

Μονές και χάλκινα

Τι θα ΄ταν η Γουμένισσα χωρίς τα περιβόητα χάλκινα; Τα άφησαν, λέει, τα τούρκικα στρατεύματα μέσα σε ένα χωράφι αποχωρώντας, ή τα έθαψαν οι Γάλλοι σύμμαχοι στο χώμα και εκεί τα βρήκαν ντόπιοι αγρότες, τα πήραν μαζί τους, τα επισκεύασαν κι έγιναν έτσι οι κομπανίες των χάλκινων που έκαναν ξακουστή τη Γουμένισσα εντός και εκτός συνόρων. Τέτοιες ιστορίες μολογούν κάτοικοι της περιοχής για μια παράδοση που στη Δυτική Μακεδονία ξεκινά κάπου εκεί κοντά, στις αρχές του 20ού αιώνα· και όμορφα που είναι να τις ακούς έτσι όπως σώθηκαν από στόμα σε στόμα. Άλλοι υποστηρίζουν πως τα χάλκινα ήρθαν από τη γειτονική Σερβία ή την Αυστρία και άλλα κράτη της βόρειας Ευρώπης. Δυο τρομπέτες, ένα τρομπόνι, ένα κρουστό – νταούλι ή γκρανκάσα και φυσικά το (μη κρουστό) κλαρίνο συνθέτουν την ορχήστρα με τον εκρηκτικό ήχο και το ιδιαίτερο χρώμα, που αποδεικνύει περίτρανα πως η μουσική δεν κλείνεται σε σύνορα, αφομοιώνεται και εξελίσσεται γενιά με τη γενιά. Οι οργανοπαίχτες είναι αυτοδίδακτοι μουσικοί –παίζουν από μικρά παιδιά– και συντροφεύουνε το γλέντι, τον γάμο, το πανηγύρι, τις τοπικές γιορτές. Μία από τις πιο ιδιαίτερες στιγμές της πόλης, όπου αξίζει να βρεθείς και να απολαύσεις τις μελωδίες των χάλκινων να χτυπούν σε πένθιμους ρυθμούς, είναι η κατανυκτική πομπή με τη λιτανεία της εικόνας της Παναγιάς. Έμβλημα της Γουμένισσας, η θαυματουργή εικόνα γιορτάζεται τέσσερις φορές τον χρόνο και φυλάσσεται στη Μονή της Παναγιάς, τον πυρήνα, όπως λέγεται, απ’ όπου ξεκίνησε να αναπτύσσεται η πόλη. Έντονη η θρησκευτικότητα στη Γουμένισσα, το αντιλαμβάνεσαι και από τα μοναστήρια της περιοχής. Εδώ ο θεός δεν τσιγκουνεύτηκε τη θέα ούτε την πέτρα, το ξύλο, τους περίτεχνους τρούλους... Σημαντικά προσκυνήματα για τους πιστούς αποτελούν η Μονή των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης με το μεγαλόπρεπο καθολικό και η πετρόχτιστη μονή του Οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτη στον Πεντάλοφο. Παρότι εδραιώθηκε μόλις το 1981, εντυπωσιάζει με το μέγεθος και την παραδοσιακή μακεδονίτικη αρχιτεκτονική της. Ολόκληρη από πέτρα και ξύλο, ξεπροβάλλει σαν κάστρο με τους δυο του πύργους να κοιτούν τον ουρανό. Η μονή, που είναι μετόχι του Αγίου Όρους, χτίστηκε από τους ίδιους τους 23 μοναχούς της, που αποτελούν ένα δυναμικό κοινόβιο που ζει με αυτάρκεια. Εκτός από ξυλουργείο, η μονή διατηρεί εργαστήρι αγιογραφίας, μαζί και αμπέλια και περιβόλια, παράγοντας κρασί, τσίπουρο, μελισσοκέρι, τραχανά κι ένα σωρό καλούδια. Ακολουθώντας το δασωμένο μονοπατάκι ακριβώς από πίσω, θα βρεθείς στο ξωκλήσι του Αγίου Τρύφωνα. Μέσα του ο βράχος με τα σκόρπια τάματα από λογής λογής τα βραχιόλια φωτίζεται απαλά από το φως. «Κανείς δεν είπε τίποτα σε κανέναν, μόνο του ξεκίνησε… Φαίνεται πως σου βγάζει το ίδιο το μέρος την ανάγκη να αφήσεις κάτι», λένε οι μοναχοί, κι έχουν δίκιο. Ο άγιος με το κλαδευτήρι ανά χείρας είναι πάντως προστάτης των αμπελουργών και ταξίδεψε στη Γουμένισσα μαζί με τους πρόσφυγες από την Ανατολική Ρωμυλία. Γιορτάζεται πανηγυρικά την 1η του Φλεβάρη συνοδεία βραστού μοσχαριού (το λεγόμενο κουρμπάνι). Δεν θα μπορούσαν να απουσίαζαν τα χάλκινα… 

Το μαγικό βουνό 

Η φύση πάντως που κυβερνά τούτες της πλαγιές του Πάικου είναι σίγουρα ευλογημένη. Το βουνό, που στα δυτικά του περικλείεται από την κοιλάδα του «πλατύροου» Αξιού, το διασχίζουν πυκνά δάση, ρεματιές, λιβάδια, γάργαρα νερά. Ένα βουνό φιλόξενο, εύκολο να το περπατήσεις, ακόμα κι αν δεν είσαι πεζοπόρος. Πολλές επιλογές για βατές ή/και σύντομες διαδρομές σε μεταφέρουν απευθείας σε σκηνικά παραμυθιού. «Έχω πάει σε πολλά μέρη σε ολόκληρο τον κόσμο, πουθενά όμως δεν βρήκα αυτό που αντίκρισα εδώ», θα μου πει ο Ντέρεκ ενθουσιασμένος. Είναι από την Ολλανδία και μαζί με τη σύζυγό του Μαρία Μουρούζη είναι ιδιοκτήτες του ξενώνα «Δημοσθένης» στη Γουμένισσα. Χρόνια ποδηλάτες αναζητούσαν το μέρος που θα φιλοξενούσε τα όνειρα τους και φαίνεται ότι το βρήκαν εδώ. Σηματοδοτούν μονοπάτια, οργανώνουν πεζοπορίες, ποδηλατάδες βουνού, γιορτές και δραστηριότητες στο δάσος, δίνοντας την ευκαιρία σε κόσμο από την Ελλάδα και την Ευρώπη να γνωρίσει το Πάικο, να νιώσει εκ των έσω τις ομορφιές του βουνού. Και αυτές είναι πολλές. Σε απόσταση αναπνοής απ’ τη Γουμένισσα, στον δρόμο για την Κάρπη, βρίσκεσαι άξαφνα να διασχίζεις ένα πυκνό δάσος, με τα νερά να σε κυκλώνουν από παντού. Είσαι στα «Δυο Ποτάμια» όπου δύο παραπόταμοι του Αξιού ενώνονται σε έναν, τον Σείριο ή Μαυροπόταμο, σχηματίζοντας καταρράκτες. Ένας φυσικός χώρος αναψυχής, όμορφα διαμορφωμένος με ξύλινα γεφύρια, παγκάκια και πλακόστρωτα. Μια πανέμορφη τοποθεσία γεμάτη πλατάνια, δρυς και τον ήχο των ορμητικών γρανιτένιων νερών που σε παρασύρουν να τα ακολουθήσεις. Πιο κει διαδοχικοί καταρράκτες σχηματίζουν ένα μικρό φράγμα και χώρο διαμορφωμένο για κολύμπι. Και όσο κι αν δεν σου κάνει καρδιά να αφήσεις την πανέμορφη φθινοπωρινή διαδρομή που σε φέρνει από τη Γουμένισσα στο οροπέδιο των Μεγάλων Λιβαδιών, θα πρέπει να σταθμεύσεις. Όχι μία αλλά πολλές φορές. Για να δεις τους ντόπιους να μαζεύουν το κάστανο, να περπατήσεις τα λιθόστρωτα της Καστανερής, να ατενίσεις τη Χαράδρα του Στραβοπόταμου, να απολαύσεις αστείρευτους δασικούς δρόμους, να διασχίσεις το Πριματάρι… πρώτη ιδέα για το τι ακολουθεί... Στην Καστανερή, οι γυναίκες διαλέγουν τα κάστανα. «Εδώ τα μεγάλα, εκεί τα μικρά...» Στο καφενείο του χωριού θα κεραστούμε μια γράπα, όπως ονομάζουν οι ντόπιοι το τσίπουρο χωρίς γλυκάνισο. Μια βεράντα με θέα η πλατεία του χωριού, που είναι με διαφορά το ομορφότερο της περιοχής. Λιθόστρωτες ανηφοριές με καλοδιατηρημένα πέτρινα σπίτια και κεραμιδένιες στέγες αγναντεύουν τη φύση, που οργιάζει. Εδώ βρίσκεται το μεγαλύτερο καστανόδασος της χώρας με 2.000 στρέμματα αγριοκαστανιάς και άλλα 2.500 μπολιασμένα δέντρα. Από το κάστανο ζει φυσικά ολόκληρο το χωριό αλλά και από την πατάτα, που φημολογείται ότι είναι από τις καλύτερες στη χώρα. Πρέπει να τη δοκιμάσεις… βραστή στο καφενείο με τη συνοδεία της απαραίτητης «καυτερής» ή τηγανητή στη μοναδική ταβέρνα του οικισμού. Όμορφοι άνθρωποι, με κείνο τον αέρα τον βουνίσιο, κάποιοι μετανάστες στη Γερμανία, μιλούν μεταξύ τους μια διάλεκτο που δεν την καταλαβαίνουμε. «Δεν είναι βλάχικα, Βλάχοι είναι παρακάτω, στα Λιβάδια», μας λένε. «Είναι ένα γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής, κάτι σαν τα πομάκικα. Έχει μέσα τούρκικα, βουλγάρικα, ελληνικά…» Διόλου παράξενο αν σκεφτεί κανείς ότι το 1928 στην περιοχή της Γουμένισσας έχουν καταγραφεί 8 διαφορετικά γλωσσικά ιδιώματα με δεύτερο το σλαβομακεδονικό, τη λεγόμενη «απαγορευμένη» γλώσσα. Μετανάστρια από τη Γερμανία και η γλυκύτατη πρόεδρος του χωριού που ήρθε εδώ «για να βάλει τάξη», όπως λέει χαριτολογώντας. Ανάμεσα σε άλλα οργανώνει τις γιορτές χιονιού, «Κόλντα Μπάμπο» όπως χαρακτηριστικά τις ονομάζει, ένα τριήμερο χριστουγεννιάτικο γλέντι με ζεστό κρασί και την πατροπαράδοτη φασολάδα. Στη  γειτονική Γρίβα γιορτάζεται τούτο τον καιρό –τέλη του Οκτώβρη– και η γιορτή του κάστανου με μπρούσκο κρασί, τραγούδι, χορό και καστανοκεράσματα. Με μια σακούλα κάστανα ανά χείρας αναχωρούμε ανυπόμονα για τα επόμενα στριφογυριστά χιλιόμετρα. Τριγύρω μας, παντού καστανιές, μα και κέδροι, πεύκα, δρυς, ιτιές, οξιές, σημύδες… Τα δέντρα γέρνουν πάνω απ’ το κεφάλι σου, οι ηλιαχτίδες χοροπηδούν στις φυλλωσιές… Κοντά στην Καστανερή, ο Προφήτης Ηλίας και το πάρκο με τις καστανιές, ένας καταπράσινος χώρος δασικής αναψυχής μπροστά στο ομώνυμο ξωκλήσι. Μια ειδυλλιακή τοποθεσία για να μαζέψεις κάστανα, να κάνεις κούνια αγναντεύοντας την αντικρινή κορφή της Τζένας, να ανασάνεις άλλον αέρα. Πιο κάτω ο ήχος των νερών σε καλεί να σταματήσεις πάλι. Το ξύλινο παρατηρητήριο στα δεξιά σου το επιβεβαιώνει. Είσαι στη θέση Πριματάρι, στο καλύτερο σημείο απ’ όπου μπορείς να αγναντέψεις το φαράγγι του Στραβοπόταμου. Ή και να το διασχίσεις, περνώντας οκτώ φορές πάνω από ξύλινα γεφυράκια. Τριάμισι χλμ. είναι όλη η διαδρομή αλλά και μισής ώρας χαλαρό περπάτημα στην κατηφοριά, μέχρι την πρώτη γέφυρα, είναι αρκετή για να βυθιστείς στην άγρια ομορφιά του φαραγγιού με τις πανύψηλες οξιές, τόσο πυκνές που νιώθεις να κρύβουν τον ουρανό πάνω από το κεφάλι σου. Σκέτη μαγεία! Είναι και άλλα τα μονοπάτια ή οι δασικοί δρόμοι που μπορεί να πάρει κανείς κατά μήκος της διαδρομής. Όρεξη να ‘χεις να χάνεσαι στα απέραντα δάση, να μεταφέρεσαι αλλού, να ξεχνάς κάθε επαφή σου με τον χρόνο… Η θέση Βαλεόρβο, ένα εγκαταλειμμένο καταφύγιο μέσα στο δάσος, μοιάζει με κινηματογραφικό σκηνικό όπου ο χρόνος σταματά και παίρνουν νόημα μόνο οι μορφές που σχηματίζουν τα σπασμένα τζάμια, τα παλιά στρώματα, η ξεχασμένη μασίνα... Έξω, υπάρχει διαμορφωμένος ξύλινος χώρος για τσιμπολογήματα μέσα στο δάσος και άφθονος χώρος για παιχνίδι και ανάπαυλα. Το σημείο είναι προσβάσιμο με ΙΧ κι εδώ καταλήγει και το μονοπάτι από το Πριματάρι. Μπορείς να το πάρεις κι από δω! Μ΄ αυτά και μ΄ αυτά βρίσκεσαι να διασχίζεις το οροπέδιο των Μεγάλων τον καιρό –τέλη του Οκτώβρη– και η γιορτή του κάστανου με μπρούσκο κρασί, τραγούδι, χορό και καστανοκεράσματα. Με μια σακούλα κάστανα ανά χείρας αναχωρούμε ανυπόμονα για τα επόμενα στριφογυριστά χιλιόμετρα. Τριγύρω μας, παντού καστανιές, μα και κέδροι, πεύκα, δρυς, ιτιές, οξιές, σημύδες… Τα δέντρα γέρνουν πάνω απ’ το κεφάλι σου, οι ηλιαχτίδες χοροπηδούν στις φυλλωσιές… Κοντά στην Καστανερή, ο Προφήτης Ηλίας και το πάρκο με τις καστανιές, ένας καταπράσινος χώρος δασικής αναψυχής μπροστά στο ομώνυμο ξωκλήσι. Μια ειδυλλιακή τοποθεσία για να μαζέψεις κάστανα, να κάνεις κούνια αγναντεύοντας την αντικρινή κορφή της Τζένας, να ανασάνεις άλλον αέρα. Πιο κάτω ο ήχος των νερών σε καλεί να σταματήσεις πάλι. Το ξύλινο παρατηρητήριο στα δεξιά σου το επιβεβαιώνει. Είσαι στη θέση Πριματάρι, στο καλύτερο σημείο απ’ όπου μπορείς να αγναντέψεις το φαράγγι του Στραβοπόταμου. Ή και να το διασχίσεις, περνώντας οκτώ φορές πάνω από ξύλινα γεφυράκια. Τριάμισι χλμ. είναι όλη η διαδρομή αλλά και μισής ώρας χαλαρό περπάτημα στην κατηφοριά, μέχρι την πρώτη γέφυρα, είναι αρκετή για να βυθιστείς στην άγρια ομορφιά του φαραγγιού με τις πανύψηλες οξιές, τόσο πυκνές που νιώθεις να κρύβουν τον ουρανό πάνω από το κεφάλι σου. Σκέτη μαγεία! Είναι και άλλα τα μονοπάτια ή οι δασικοί δρόμοι που μπορεί να πάρει κανείς κατά μήκος της διαδρομής. Όρεξη να ‘χεις να χάνεσαι στα απέραντα δάση, να μεταφέρεσαι αλλού, να ξεχνάς κάθε επαφή σου με τον χρόνο… Η θέση Βαλεόρβο, ένα εγκαταλειμμένο καταφύγιο μέσα στο δάσος, μοιάζει με κινηματογραφικό σκηνικό όπου ο χρόνος σταματά και παίρνουν νόημα μόνο οι μορφές που σχηματίζουν τα σπασμένα τζάμια, τα παλιά στρώματα, η ξεχασμένη μασίνα... Έξω, υπάρχει διαμορφωμένος ξύλινος χώρος για τσιμπολογήματα μέσα στο δάσος και άφθονος χώρος για παιχνίδι και ανάπαυλα. Το σημείο είναι προσβάσιμο με ΙΧ κι εδώ καταλήγει και το μονοπάτι από το Πριματάρι. Μπορείς να το πάρεις κι από δω! Μ΄ αυτά και μ΄ αυτά βρίσκεσαι να διασχίζεις το οροπέδιο των Μεγάλων