Βουλιαράτες
Μόλις 10 λεπτά από τα σύνορα, στο χωριουδάκι Βουλιαράτες βρίσκεται το μοναδικό ελληνικό στρατιωτικό νεκροταφείο στη Βόρεια Ήπειρο με αναγνωρισμένους πεσόντες του 1940-1941: 57 στρατιώτες, ένας αξιωματικός και ο φύλακας-προστάτης τους κοιμούνται στο προαύλιο της Αγίας Σκέπης, που σήμερα δαφνοστολίστηκε για να υποδεχτεί φίλους και συγγενείς των ηρώων. Η γιορτή πραγματοποιείται κάθε δύο χρόνια και πόσο μοναδικά νιώθω όταν περπατώ ακριβώς κάτω από το ύψωμα του Αγίου Αθανασίου. Σε αυτόν τον λόφο, που βλέπει όλη την κοιλάδα της Δρόπολης, την 1η Δεκεμβρίου 1940 μια φονική μάχη κόστισε τη ζωή 15 Ελλήνων. Οι τραυματίες ήταν σαφώς περισσότεροι και χρειάζονταν περίθαλψη. Έτσι οι χωρικοί αποφάσισαν να δώσουν τα σπίτια τους για να δημιουργήσουν το Σ1 πεδινό χειρουργείο με δυναμική 300 κλινών, που εξυπηρετούσε Έλληνες από διάφορα σημεία του μετώπου. Όσοι παρά τη φροντίδα δεν τα κατάφεραν αναπαύτηκαν αιώνια στο χώμα των Βουλιαράτων. Ο ονομαστικός κατάλογος που φυλάχτηκε συνέβαλε στην προσωπική μνημόνευση της ανδρείας του καθενός. Οδεύω προς τον Άγιο Αθανάσιο. Πιο χαμηλά αυτή η εκκλησιά σε καθηλώνει με το εσωτερικό της. Τα κορίτσια με τις παραδοσιακές στολές στριμώχνονται στη μικρή πορτούλα της, καθώς βιάζονται να μεταβούν στο πνευματικό κέντρο για την τελική πρόβα. Σε κλίμα βαθιάς κατάνυξης θα ψάλουν το «Τη Υπερμάχω», όχι με λέξεις, μα με ψυχή. Η συγκίνηση απλώνεται σαν κύμα. Απέναντι, μια τεράστια ελληνική σημαία με το σύνθημα «Βόρεια Ήπειρος - γη ελληνική», ανεβαίνει ψηλά, κόντρα στις επιταγές της κυβέρνησης. Αψηφώντας τον βοριά, δυο παλικάρια ρισκάρουν να τη στερεώσουν. Υψηλό το φρόνημα γι’ αυτούς. Γαλανόλευκο φόντο για τις σέλφι των εκδρομέων. Τρεις μαυροφορεμένες γιαγιάδες, με πρόσωπα σκαμμένα πίσω από τις λευκές μαντίλες τους, περιεργάζονται τους μοντέρνους επισκέπτες. Οι ντόπιοι γεμίζουν τον παλιό καφενέ. Πλησιάζω. Το σκηνικό σκοτεινό, σχεδόν μυστηριακό, κάτω από μια τρεμάμενη λάμπα φθορίου ίσα που διακρίνονται φυσιογνωμικά. Η φτώχεια ανόθευτη καμαρώνει την αυθεντικότητά της. Ήδη νιώθω πιο αγνή όταν το ποτάμι της παρέλασης με αδειάζει στο κοιμητήριο. Η ώρα για την κατάθεση στεφανιών από τους επισήμους δεν μου ταιριάζει. Γυρίζοντας προς τα πίσω θα τρακάρω μ’ έναν Κολοκοτρώνη. Θαμπωμένη από τη λαμπρή του περικεφαλαία θα ψάξω λίγη ακόμη λάμψη, μια ελπίδα στα παιδικά μάτια, εκεί που διακρίνεται η λαχτάρα να κρατήσουν λίγο τη σημαία. Μιλούν αλβανικά, μα λένε η καρδιά τους είναι βαθιά ελληνική και είναι αυτή η γενιά που κουβαλάει τη μεγαλύτερη ευθύνη ώστε να μη χαθεί το ελληνικό στοιχείο. Δεν θα μείνουμε για το γλέντι, αφού ο προορισμός μας είναι η παλιά πόλη του Αργυροκάστρου, η οποία μάλιστα έχει ενταχθεί στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Παρόλο που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα μακριά, ο αυστηρός έλεγχος της τροχαίας επιβάλλει χαμηλή ταχύτητα και έτσι έχω την ευκαιρία να αφομοιώσω τη διαδρομή. Εικόνες όπως η χοντρή γκριζωπή κάπα του βοσκού, η ζωγραφιά της διαφήμισης με το γράμμα που ανοίγει ο φαντάρος στον πόλεμο, τα πυροβολεία (Bunker), η πέτρινη γέφυρα, έξω από τους Λαζαράτες, στολισμένη με ιτιές κι ένα φύλλωμα από κρυστάλλινους πολυελαίους να την ανάβει τις νυχτιές, το στερεωμένο αρκούδι στον σκελετό μιας οικοδομής ως φόβητρο για το κακό, τα δίδυμα νεκροταφεία πνιγμένα στο πλαστικό λουλούδι, που φιλοξενούν όλες τις θρησκείες κι έχουν την ιδιαιτερότητα να θάβουν τις ψυχές παραταγμένες ηλικιακά, είναι το πρώτο μου υλικό στα νότια της χώρας.
Μια τεράστια ελληνική σημαία με το σύνθημα «Βόρεια Ήπειρος - γη ελληνική», ανεβαίνει ψηλά, κόντρα στις επιταγές της κυβέρνησης.
«Ο ένας σέβεται τον άλλον, μέχρι που το άγιο φως μεταφέρεται και στις οικίες των μουσουλμάνων…»
Αργυρόκαστρο, νέα πόλη
Τη νέα αισθητική θα την απολαύσω το βραδάκι. Χέρι με χέρι κατεβαίνουμε στα στενά σοκάκια. Για τακούνια ούτε λόγος, τι κι αν είναι Σαββατόβραδο... Τα πολλά φώτα στη νέα πόλη θαρρείς θα ανάψουν φωτιές στο σκοτεινό Αργυρόκαστρο, που μας περιμένει. Ανά πλευρά τετραγώνου μετρώ τουλάχιστον 3 εκσυγχρονισμένα μπαρμπέρικα. Η ώρα είναι 8 και οι νέοι άνδρες κουρεύονται μανιωδώς. Κάτι αντίστοιχο για τις γυναίκες δεν υπάρχει, μα ούτε και… γυναίκες. Καταστήματα με στοιχήματα… στοιχίζονται στις πιο πίσω οδούς περιμετρικά του γηπέδου. Παραμένοντας στο κέντρο θα απολαύσουμε ένα ποτό σε μια καφετέρια, εξαιρετικά φθηνό και μ’ ένα συνοδευτικό που με συναρπάζει: φουντούκια με κέλυφος! Χαζεύω τον δρόμο και τους περαστικούς, το ντύσιμο συντηρητικό και παλιομοδίτικο, η νεολαία επαναστατεί όσο της επιτρέπεται, ενώ παντού ακούγονται ελληνικά. Ανηφορίζοντας θα βρεθούμε συχνά σε σκοτεινά αδιέξοδα με νόημα κι ένα κρυφό μονοπάτι δύσβατο μα σίγουρο για την ταχεία επιστροφή μας.
Ελληνική μειονότητα
Σύμφωνα με τις πληροφορίες για τον ελληνισμό του Αργυροκάστρου, τις οποίες λάβαμε από το ελληνικό προξενείο, η πιο σωστή απογραφή είναι αυτή του 1939, όταν το Αργυρόκαστρο μετρούσε 7.000 Έλληνες. Σήμερα είναι η δεύτερη πόλη στην Αλβανία, με πληθυσμό ο οποίος μειώνεται διαρκώς λόγω της μετανάστευσης σε Αμερική κι Ευρώπη. Αμιγώς ελληνικά σχολεία δεν υπάρχουν. Η εκπαίδευση είναι δίγλωσση, ενώ το Πανεπιστήμιο διαθέτει και τμήμα ελληνικών σπουδών. Μιας και η πόλη είναι έδρα ορθόδοξης επισκοπής, η οποία υπάγεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Αλβανίας, γίνονται επιδοτούμενες προσπάθειες για ελληνικά σχολεία, πάντα όμως δίγλωσσα. Έτσι έχουμε το 9χρονο σχολείο Πνοή Αγάπης και την Α΄ τάξη του Λυκείου. Η απορία μας για τη συνύπαρξη Αλβανών κι Ελλήνων, χριστιανών και μουσουλμάνων λύθηκε από τον υπεύθυνο του προξενείου: «Ο ένας σέβεται τον άλλον, μέχρι που το Άγιο Φως μεταφέρεται και στις οικίες των μουσουλμάνων». Εξάλλου, όπως λέει και ο πατριάρχης Αναστάσιος, «Αν σκαλίσεις την ιστορία, οι άνθρωποι ήταν ορθόδοξοι, τελευταία εξισλαμίστηκαν στην Αλβανία».
Το «Γαλάζιο Μάτι»
Με μια χειροποίητη τυρόπιτα μόλις 50 λεπτών και τον πιο φίνο ελληνικό καφέ αποχαιρέτησα το Αργυρόκαστρο. Μια μικρή παράκαμψη προς Αγίους Σαράντα και ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει ένα μοναδικό φυσικό φαινόμενο: Στην περιοχή Muzine υπάρχει το «Blue eye», μια υπόγεια πηγή παροχετεύει στον ποταμό Bistrice 8,8 κυβικά λίτρα νερό ανά δευτερόλεπτο. Και είναι τόσο βαθιά, που οι δύτες δεν βρήκαν βυθό ούτε στα 50 μέτρα. Από την εξέδρα πράγματι φαίνεται σαν γαλάζιος οφθαλμός, που στο βάθος του βολβού του κρύβει την ομορφιά μιας ζωντανής ιμπρεσιονιστικής τεχνικής κι έχει την τάση να παίζει με την ανθρώπινη αφέλεια αφού επαναφέρει με ορμή ό,τι του πετάξεις. Δυο ξύλινα εστιατόρια στον καταπράσινο ποταμό συνθέτουν το πιο ειδυλλιακό τοπίο, ιδανικό για ρομαντικές διακοπές. Η επόμενη στάση είναι το αρχαίο θέατρο της Αδριανούπολης, που βρίσκεται στα Σωφράτικα της Κάτω Δρόπολης (παράφραση της Αδριανούπολης). Σαν περιοδεύων θίασος θα ποζάρουμε στα λείψανα του αφύλακτου αρχαιοελληνικού θεάτρου, το οποίο δεν εκτιμάται καθόλου από τους Αλβανούς, και ας έχουν γίνει προσπάθειες να μελετηθεί από ξένα πανεπιστήμια. Ο έλεγχος στα σύνορα αυστηρός, λίγα μέτρα πριν από την Ελλάδα. Εγώ γυρίζω σπίτι μου, μα πόσοι και πόσοι Έλληνες άφησαν μια για πάντα το δικό τους σπίτι, εδώ στη Βόρεια Ήπειρο, με την προσμονή μιας καλύτερης ζωής, μιας ζωής που θα χωρά τα όνειρα των παιδιών τους. Ένας λαός που υποφέρει σε μια περίεργη κατάσταση, ένας λαός που δεν χωράει πουθενά, ένας λαός που, όπως πάντα, δεν φταίει αλλά εξυπηρετεί για μία ακόμη φορά τα συμφέροντα των μεγάλων κεφαλιών τούτου του δύσμοιρου πλανήτη.
