Περί-ορισμός

Τα γκράφιτι στο τοπίο της πόλης

«Αν θέλετε να μάθετε για μια πόλη, κοιτάξτε τoυς τοίχους της», έχει δηλώσει ο iNO, Έλληνας καλλιτέχνης της street art. Μια βόλτα στην πόλη, μαζί με τους περι-ορισμούς μας κατά τη διάρκεια αυτής της παράξενης εποχής, μας δίνει την ευκαιρία να προσδιορίσουμε τον εαυτό – και τα περί αυτού – μέσα από το καθρέφτισμά μας στην τέχνη του δρόμου.

Έλα να πάμε μια βόλτα στην Αθήνα, χωρίς πυξίδα, στα χαμένα, γέμισε ο κόσμος γεγονότα, μα εγώ σκεφτόμουν πάλι εσένα...», χαράσσω τους στίχους της Λίνας Νικολακοπούλου για να εκφράσω τον έρωτά μου, εμπλουτίζοντας κι εγώ αυτό το μεγάλο, πρωτότυπο – και αμφιλεγόμενο για πολλούς – μουσείο των δρόμων της πόλης. Ένα μουσείο ανοιχτό, εφήμερο, γι’ αυτό και πάντοτε επίκαιρο, το οποίο «εκθέτει» μηνύματα, άλλοτε προσωπικά και άλλοτε μιας ολόκληρης κοινωνίας. Μηνύματα συναισθηματικά, ψυχικά, πολιτικά, κοινωνικά, εικαστικά, οικονομικά. Είναι το μουσείο της έκφρασης μιας ολόκληρης γενιάς, και η ανάγκη τους για επικοινωνία που γεννά αυτή την τέχνη. Από το κέντρο της πόλης μέχρι και τo τετράγωνο της γειτονιάς μας, όπου σταθείς κι όπου βρεθείς, κάτι θα διαβάσεις, κάποια ζωγραφιά ατενίζεις... «Χωρίς τις ζωγραφιές η πόλη θα ήταν άδεια, γκρίζα, σαν τις πολυκατοικίες...», λέει η έφηβη κόρη μου, Ηλέην, που με διαφωτίζει σχετικά με τους «γκραφιτάδες», τις «ταγκιές» και τα συνθήματα. Και επειδή έμαθα στη ζωή να ακολουθώ τα παιδιά και τις ιδέες τους, είπαμε να εξερευνήσουμε μαζί τις ζωγραφιές και τα μηνύματα της πόλης, φωτογραφίζοντάς την. Τι πιο ωραίο για μια αληθινά βαθιά σύνδεση μέσα στον τόπο και μαζί με τα παιδιά, ορίζοντας εμάς και ό,τι μας περί-ορίζει. «Ζήσε», «χαμογέλα», «δώσε τόπο στην οργή», «αγάπη μόνο», μερικά από τα πολύχρωμα μηνύματα που ομορφαίνουν την πόλη και εμάς. Προσωπογραφίες σε τοίχους, δακρυσμένα μάτια που σε κοιτούν στις γκρίζες γκαραζόπορτες, ή δίπλα από σωληνώσεις. Τα αντιαισθητικά κουτιά της ΔΕΗ μεταμορφώνονται σε παλέτες. Γιγάντια χέρια που σμίγουν, που προσεύχονται, που προσφέρουν, ήβαστούν λουλούδια, ο «Μυστικός Δείπνος» στο Γκάζι, ανάσες τέχνης στο παρόν μας. Εισπνοή. Πολύχρωμα βαγόνια με ιερογλυφικά, μεταμορφωμένοι γιγάντιοι φθαρμένοι τοίχοι, τρυφερά σχεδιασμένα ζώα δίπλα στο διαχρονικό: «Χωρίς συναίνεση είναι βιασμός» και στις ζωγραφιές της αθωότητας. Εικόνες που ενισχύουν την διαφορετικότητα και «δικαιώνουν» κάθε ψυχή, κάθε πολίτη, μέσα από τους τοίχους του αστικού τοπίου και μας συνδέουν με το παιδί μέσα μας. Ολόκληρη η επικαιρότητα θαρρείς εδώ, ό,τι μας πονά, μας δίνει χαρά ή μας προβληματίζει...

Τα παιδιά ζωγραφίζουν στους τοίχους

Αφορμή, έμπνευση και κίνητρό γι’ αυτόν τον διαφορετικό περίπατο ήταν η Καλλιόπη Κουντούρη, Δρ. Ιστορίας της Τέχνης, αρχαιολόγος και εκπαιδευτικός, και η πλέον κατάλληλη να μας διαφωτίσει σχετικά με αυτό το τόσο πολύπλοκο – μα και τόσο ενδιαφέρον θέμα.

Κυρία Κουντούρη, σε ποιες μορφές διακρίνουμε το graffiti και πώς προσδιορίζεται σήμερα η «τέχνη του δρόμου», η street art;

Είναι κλασική η σύγχυση στην ορολογία και καθόλου διευκολυντική της κατανόησης ενός πολυεπίπεδου, δαιδαλώδους αλλά και εξαιρετικά διαφωτιστικού κοινωνικοπολιτιστικού φαινομένου, όπως το graffiti και οι εκβλαστήσεις του. Διαφωνίες εκφράζονται και σε ακαδημαϊκό επίπεδο αλλά και στον αυτοπροσδιορισμό των ιδίων των writers, εκ των όποιων πολλοί ξεκίνησαν ως taggers, προχώρησαν σε άλλες μορφές graffiti και κάποιοι κατέληξαν να αιτούν ταυτότητα ως «street artists” πια, αποκηρύσσοντας το παρελθόν ή ασκώντας το, εν κρυπτώ, παράλληλα με τις mainstream και χορηγούμενες δράσεις τους. Στους επιστημονικούς κύκλους, εγγράφονται συχνά αντίρροπες τάσεις, από την ενοχοποίηση- ποινικοποίηση του «κακού» tagging και τον πλήρη διαχωρισμό του από την «καλή» street art, μέχρι πλήρους και ανεπιφύλακτης αποδοχής του ως εκφραστικής μορφής με μοναδικότητα, ελευθερία και ατομικό/ομαδικό αντικομφορμιστικό πνεύμα, που ενίοτε εμφανίζει και αξιοσημείωτη αισθητική αξία. Μια διευκόλυνση, λοιπόν, αν πιστεύουμε ότι οι ορισμοί διαυγάζουν και οριοθετούν, και με επιφύλαξη για τυχόν διχογνωμίες. Μήτρα, το graffiti, αρχικά κυρίως εγχάρακτο, στη σύγχρονη εποχή με χρώματα σε σπρέι. Είναι πανάρχαιο είδος δημόσιας γραφής, αλλά κάθε δημόσια γραφή δεν είναι graffiti. Για να υπάρχει graffiti, πρέπει να υπάρχει γραφή, λέξη, σχηματισμός γραμμάτων, lettering κάποιου τύπου. Από την πρώτη έκρηξη του graffiti, εγγεγραμμένη στην κουλτούρα του hip-hop, την δεκαετία του ’80, «…χρησιμοποιεί τόσο την τέχνης της εικόνας και τη γλώσσα. Το graffiti είναι η στιλιστικά ενδεδυμένη γλώσσα.

Χωρίζεται σε:

Tagging: Περίτεχνη γραφή ονόματος του δημιουργού του graffiti (writer, στην ιδιόλεκτο του graffiti)
Bombing: Παράνομα και γι’ αυτό γρήγορα εκτελεσμένα κομμάτια. Χαμηλή στιλιστική πολυπλοκότητα και ελάχιστος χρωματισμός -συνήθως διχρωμία.
Piecing: «Συνήθως νόμιμα κομμάτια αυξημένης στιλιστικής πολυπλοκότητας με χρωματικό πλουραλισμό».
Η street art: Εκβλάστηση- «τέκνο» που εξελίχτηκε, αυτονομήθηκε και κυριαρχεί, ακολουθώντας πιο αισθητικά μονοπάτια, υπό την επήρεια της σύγχρονης τέχνης, των κόμικς και, γενικά, ενός “popular imagery”. Επιδραστικότατη, πολυπολιτισμική, πλέον καθαρμένη από αιτιάσεις «αλητείας» και «βανδαλισμού» και ευρέως αποδεκτή. Λογίζεται εδώ και καιρό ως «τέχνη». Με ολοένα αυξανόμενο ρυθμό, ένα σημαντικό μέρος της εγγράφεται σε πλαίσιο ενός νεόκοπου “star system”, με χορηγούς, ιδιωτικούς και κρατικούς. Συχνά, στο όνομα μιας αμφιλεγόμενης στρατηγικής «αναβάθμισης», μπορεί να λειτουργήσει και ως όπλο για “gentrification” (η συνήθης απόδοση του όρου στα ελληνικά είναι «εξευγενισμός». Εμφανίζεται και ως «αστική ανάπλαση» και «αστική αναβάθμιση». Ο όρος «εξευγενισμός» είναι προτιμητέος από τους περισσότερους ειδικούς). H αξία όλων των παραπάνω, με κάποιο προβάδισμα της street art, για την αποτύπωση των προσωρινών/ διαβατικών ταυτοτήτων της πόλης, της ποικιλώνυμης «κρίσης», της ανθρωπογεωγραφίας, των ιδεολογικών και οντολογικών ανησυχιών ατόμων και ομάδων και της κριτικής ανάλυσης της σχέσης μεταξύ δημόσιου χώρου και ελευθερίας είναι ανυπέρβλητη.

Aπό πότε υπάρχει το graffiti και από πού προέρχεται ο όρος;

Graffiti έκανε ο άνθρωπος από καταβολής πολιτισμού, κάπως διαφορετικά, βεβαίως! Το να αναζητούνται συσχετισμοί αρχαίου graffiti και στερεοτυπικού σύγχρονου είναι θεμιτό και ωφέλιμο, αλλά οι διαφοροποιήσεις - ιδεολογικές, τεχνικές και κοινωνικές- είναι πολλές. Η πιο κοινή ετυμολόγηση της λέξης graffiti είναι από το αρχαίο ελληνικό γραφείον, μικρό μεταλλικό όργανο εγχάραξης, στο λατινικό graffire, εκ του οποίο το graffitus, πληθ. graffiti.

Ολόκληρη η επικαιρότητα θαρρείς εδώ, ό,τι μας πονά, μας δίνει χαρά ή μας προβληματίζει.

Ένας ακόμη σούπερ ήρωας κι η ξεχασμένη μας αθωότητα, απο τον STMTS στα Εξάρχεια.

«Praying for us». Η… ανάποδη προσευχή του Ντύρερ στην Ομόνοια. Από τους φοιτητές της ΑΣΚΤ, Μανώλη Αναστασάκο & τους αδελφούς Δημήτρη, Μπάμπη & Θανάση Κρέτση, σε συνεργασία με το Υπ. Περιβάλλοντος.

«Expiration Date». Έργο του Simple G που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του φεστιβάλ Petit Paris d’ Athenes στον Σταθμό Λαρίσης

Ο αγιογράφος Simple G, τιμά το βιβλίο στην οδό Μεγάλου Αλεξάνδρου 2, στο Μεταξουργείο.

Eίχε και η αρχαία Αθήνα graffiti;

Ίσως να εκπλαγούν κάποιοι, αλλά, ναι. Δρόμοι, αναλημματικοί τοίχοι και δημόσια κτήρια, με επίκεντρο τον Παρθενώνα, με 232 χαράγματα από όλη του την ιστορία, ήταν, κατά περιπτώσεις, κατάστικτα με «αρχαίο graffiti». Στον Παρθενώνα, θα ανιχνεύσουμε και λατινικές επιγραφές, μέχρι και τη Φραγκοκρατία, και υπογραφές «αρχαιόφιλων» και «φιλελλήνων» επισκεπτών, που απαθανάτισαν τη σημαντική ή όχι παρουσία τους στο Βράχο. Η διασημότερη «ταγκιά» στο ναό του Ποσειδώνα, στο Σούνιο, ανήκει στον λόρδο Βύρωνα. Οι εδώ θεματικές ποικίλλουν από επικλήσεις στους θεούς, ονόματα, μαγικές ευχές, ερωτικά μηνύματα ευωχίας ή απόγνωσης και, σπανιότερα, πολιτικά συνθήματα. Δε διεκδικούν δάφνες καλλιτεχνικής δόξας, αλλά αποτελούν για τον ερευνητή αδαπάνητους θησαυρούς από γραφολογική, κοινωνικοπολιτική, θρησκευτική και ανθρωποκεντρική σκοπιά. Είναι οι φωνές του ατόμου ή των ομάδων, π.χ. των ροδίων στρατιωτών, οι οποίοι επαίρονται πάνω στους Κολοσσούς του Μέμνονα. Μέσα στο μεγάλο αφήγημα της επίσημης ιστορίας ατομικές φωνές καταπνίγονται και αποσιωπώνται, ενώ είναι υπερπολύτιμες καταθέσεις και εργαλεία γνώσης και επίγνωσης. Κρατήστε και αυτά ως εμβληματικά παραδείγματα της εξάπλωσης του «αρχαίου γκράφιτι», δια χειρός Ελλήνων- ελληνιζόντων: στο πολύτιμο αποθετήριο της Πομπηίας, στην αρχαία Αίγυπτο, στη Δήλο ως π.χ. οδόσημα προς τα βαλανεία καθώς και σε πολλά άλλα μέρη.

Το graffiti, η τέχνη του δρόμου πάντα αποτελούσαν κομμάτια του ανθρώπινου πολιτισμού, σημάδια της εποχής, μέσα από τα οποία εκφράζεται ένας απλός άνθρωπος, με μια «ταγκιά», αλλά και ένας καλλιτέχνης. Πώς τα αντιμετωπίζουμε σήμερα, ιδίως το tagging;

Ναρκοπέδιο με συρματοπλέγματα, κοινώς ζωντανό πεδίο σφοδρών ιδεολογικών, αισθητικών και πολιτικών συγκρούσεων. Ας δούμε, ενδεικτικά, ορισμένες. Από τη μία, το σύγχρονο tagging, φερειπείν, η προσωπική τυποποιημένη υπογραφή, συνήθως ψευδώνυμο ή ακρώνυμο, ατόμου ή ομάδας, και άλλες μορφές graffiti, χρησιμοποιούν μπογιές σε σπρέι, πάνω σε κάθε δυνατή επιφάνεια, δημόσια και ιδιωτική, δίχως άδεια και τυπικά παραβιάζοντας το νόμο. Όπως επισημαίνει η Βασιλική Μυλωνά, συντηρήτρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών, «Τα υλικά γραφής αλλοιώνουν χημικά την επιφάνεια των μνημείων, οι δε επαναλαμβανόμενες διαδικασίες καθαρισμού που απαιτούνται οδηγούν σταδιακά σε απομείωση της αρχαίας επιφάνειας. Τα υλικά γραφής είναι μη ή δύσκολα αναστρέψιμα και οι διαδικασίες απομάκρυνσής τους προκαλούν περαιτέρω φθορά στο αρχαίο υλικό. Επίσης, δεν έχουν ακόμα μελετηθεί πλήρως ως προς την επίδραση της χημικής τους σύστασης μακροπρόθεσμα επάνω στις αρχαίες επιφάνειες. Τέλος, το ίδιο το γκράφιτι επάνω στα μνημεία αποτελεί σοβαρή αισθητική αλλοίωση της φόρμας και των επιμέρους χαρακτηριστικών τους» . Υπάρχουν, βέβαια, και άλλες οπτικές. Ενδεικτικά αναφέρω την πρόταση μη βεβιασμένου και αδιάκριτου σβησίματος κυρίως του tagging, πριν αποτυπωθεί για περαιτέρω κοινωνιολογική, ψυχολογική και αισθητική μελέτη. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και η οραματική θέαση ενός Έλληνα διακεκριμένου αρχιτέκτονα, να υπάρξει μελλοντικά ένα scanner, που θα αποτυπώνει την ιδιάζουσα αυτή στρωματογραφία της ταυτότητας της πόλης, αλλά και ο νόμιμος προβληματισμός πολλών γιατί να θεωρείται ρύπος και βανδαλισμός το graffiti, ειδικά το λεγόμενο «dirty tagging», και όχι ο οπτικός ορυμαγδός αφισών, banners και ρεκλάμας, παντού στον αστικό ιστό, και δη στο ιστορικό κέντρο. Καταληκτικά, θα λέγαμε ότι ειδικά το θέμα «graffiti και διατηρητέα/αρχαιότητες/έργα δημόσιας τέχνης» ελκύει όσο ποτέ ως ανοιχτό πεδίο διαβούλευσης, επαναπροσδιορισμού και ιχνηλάτησης της ταυτότητας της πόλης. Το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο, άλλης κοπής και συντονισμένο σε τόνο άλλων εποχών, φαντάζει πεπερασμένο από την ίδια την πραγματικότητα και χρήζει αναθεώρησης, όπως και η στείρα νομικίστικη προσέγγιση στο θέμα. Άμεση απαίτηση η εκπαίδευση, από το Δημοτικό, σε ζητήματα ατομικής και συλλογικής έκφρασης, δημόσιου χώρου και πολιτιστικής κληρονομιάς, για την τροχοδρόμηση της έκφρασης και της ενεργητικότητας σε άλλες ατραπούς, ακόμα και μέσω μιας «ταγκιάς», αλλά στον κατάλληλο χώρο.

Το tagging και η street art έχουν γεννήσει ενδιαφέρουσες συλλογικές προσπάθειες καταγραφής, διερεύνησης και αξιολόγησης και στην Ελλάδα. Μιλήστε μου για τη δική σας.

Ζώντας ή εργαζόμενοι στο ιστορικό κέντρο και αφουγκραζόμενοι όλα τα παραπάνω, έχουμε συστήσει μία ομάδα επιστημόνων από τους χώρους της αρχαιολογίας, της ιστορίας της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της γλωσσολογίας, της νομικής και της εκπαίδευσης, σε σύμπραξη με καλλιτέχνες. Εστιάζουμε με το ένα μάτι στο «κακό παιδί», το tagging, και με το άλλο στη street art, κυρίως στο πώς επιδρούν πάνω σε και γύρω από διατηρητέα, τοπόσημα, αρχαιότητες και έργα δημόσιας τέχνης, αρχικά στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, με προοπτική εξάπλωσης σε αντίστοιχα κέντρα σε Ελλάδα και εξωτερικό. Πυλώνες μας η χρήση νέων, καινοτομικών τεχνολογιών, η πλατφόρμα που κατασκευάζουμε, η καταγραφή και η οπτική αποτύπωση όσων εμπίπτουν στις θεματικές μας και η διεπιστημονική ανάλυση, δίχως στεγανά και αγκυλώσεις. Πάντα μελετούμε καλές πρακτικές από το εξωτερικό και εναρμονιζόμαστε με τα πιο σύγχρονα επιστημονικά και αισθητικά προτάγματα, κρατώντας τον πυρήνα της δικής μας ταυτότητας και κατανοώντας της ιδιαιτερότητα της περίπτωσης «Αθήνα». Στόχος μας να μελετήσουμε ανοιχτόμυαλα, να καταλάβουμε, να φέρουμε κοντά ακόμα και αντίρροπες τάσεις και ομάδες και να προτείνουμε καλές πρακτικές, με έμφαση στην εκπαίδευση σε συνδυασμό με την ψυχαγωγία.

Η πληρότητα του κενού

Ε, ναι. Εκεί φθάνουμε όταν συνδεόμαστε πλήρως με την τέχνη. Στην πληρότητα του κενού, στην ευδαιμονία του τίποτα. Στην ιεροσύνη του βαθιά μέσα μας, καθώς καθρεφτίζεται στους τοίχους του κόσμου, μέσα από την τέχνη του δρόμου που τόσο απλόχερα μας προσφέρεται. H σύνδεσή μας με το παρόν, ιδιαίτερη σημαντική αυτήν την περίοδο που επικοινωνούμε πολύ μέσα από την τεχνολογία ξεχνώντας και παραμελώντας μας, είναι ζητούμενο. Οι ακροβάτες - καλλιτέχνες κεντρίζουν όλες τις αισθήσεις μας, μας βοηθούν να μένουμε σε άσκηση παρατήρησης και επιλογής, να κάνουμε μια παύση βρε παιδί μου. Χωρίς να χρειάζεται να προσπαθήσουμε να κάνουμε κάτι, απλά να σταθούμε στο «υπάρχω», χαλαρώνοντας εκεί, στην αξία μας, στο εδώ και στο τώρα. Προσωπικά, λοιπόν, ευχαριστώ τους ανθρώπους αυτούς που επικοινωνούν μαζί μας, έτσι, αόρατα μα και τόσο ορατά, μέσα στην ίδια μας την πόλη ή το χωριό, στα φανάρια, ανάμεσα στα τρεξίματα και στις σύντομες εργασίες μας με το απαραίτητο sms – στο άγχος μας. H τέχνη σας κάποιους μας συγκλονίζει, άλλους μας θυμώνει, άλλους μας συνδέει με τον έρωτα, άλλους με την ισότητα και τη δικαιοσύνη που τόσο έχουμε ανάγκη, και που αγωνιζόμαστε συνεχώς να είναι πάντα στο πλευρό μας. Μας εμπνέετε να κλείσουμε το κινητό μας τη στιγμή που ξεκουραζόμαστε μπροστά στο έργο σας. Μας δίνετε πίσω την ανάσα μας. Να είστε καλά!