Μουσείο τυπογραφίας

Τα πανιά του καραβιού του Μίνωα άνοιξαν από τους δυνατούς ανέµους και µαζί του έφεραν και 'µένα ξανά στην Κρήτη και στα Χανιά. Σκοπός της επίσκεψης αυτή τη φορά ήταν το µοναδικό µουσείο τυπογραφίας στην Ελλάδα, ιδιοκτησίας Γιάννη και Ελένης Γαρεδάκη. Παρότι η πρώτη απόπειρα ίδρυσης τυπογραφείου στη χώρα µας έγινε στον Χάνδακα του κοντινού Ηρακλείου το 1486, τα Χανιά έµελλε να κλέψουν τη δόξα…

Η πρώτη φλέβα

Η τυπογραφία είναι η τέχνη που αποτυπώνει και αναπαράγει στοιχειοθετηµένα κείµενα και εικόνες. «Πολύ πριν την ανακάλυψή της, ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να αναλύσει τη σκέψη του µε τη γλώσσα έβαλε µια τάξη» γράφει ο Φουκώ. Η «τάξη» αυτή έφερε και την πρώτη Ελληνική γραµµατική, την «Επιτοµή των οκτώ του λόγου µερών» του Κωνσταντίνου Λάσκαρη, που τυπώθηκε σε τυπογραφείο του Μιλάνου το 1476. Το 1790 στη Βιέννη θα τυπωθεί ο «Θούριος», και ο Ρήγας θα εκδώσει τις προκηρύξεις και τη «Χάρτα των Ελλήνων». Οι Έλληνες τυπογράφοι και τα πρώτα εθνικά τυπογραφεία που θα ιδρυθούν στην Αίγινα (1828), στο Ναύπλιο (1830), και στην Αθήνα (1834) θα γίνουν αρωγοί στην προσπάθεια αφύπνισης και εγγραµµατισµού του έθνους. Από τα πρώτα τυπογραφεία που ιδρύθηκαν στην Ελλάδα ήταν αυτό που λειτούργησε το 1819 στη Χίο µε τυπογραφικό υλικό που έστειλε ο Γάλλος τυπογράφος Didot. Σε αυτό θα εκδοθεί το 1821 η «Ελληνική Γραµµατική» του δασκάλου Νεόφυτου Βάµβα σε δηµοτική γλώσσα, ενώ το 1825 τυπώνεται στο Μεσολόγγι ο «Ύµνος εις την Ελευθερίαν»  του ∆ιονυσίου Σολωµού. Η πρώτη εφηµερίδα της Ελλάδας «Σάλπιγξ η Ελληνική» τυπώνεται στην Καλαµάτα το 1821 και ακολουθούν οι εφηµερίδες ο «Φίλος του Νόµου» (Ύδρα, 1822), τα «Ελληνικά χρονικά» (Μεσολόγγι, 1824), η «Εφηµερίς των Αθηνών» (1824), και ο «Νικήρατος» της Ευανθίας Καΐρη (Ναύπλιο, 1826). Τέλος, το 1887 η φεµινίστρια, δηµοσιογράφος και εκδότρια Καλλιρρόη Παρρέν τυπώνει την «Εφηµερίδα των Κυριών», την πρώτη εφηµερίδα για τα δικαιώµατα των γυναικών.

Η ιστορία της γραφής

Αλήθεια, πώς θα µπορούσαν τόσες γραµµατικές, Ευαγγέλια, ιδέες, απόψεις, ειδήσεις και τα χιλιάδες παραµύθια να τ’ αφουγκραστούν τα παιδιά δίχως το αποτυπωµένο κείµενο; η πρώτη αναπαραγωγή σκέψεων και λέξεων γίνεται σίγουρα µε τη φωνή και τη γλώσσα. Οι µύθοι ειπώθηκαν µε το στόµα για να γίνουν έπη, µέχρι τα ανάγλυφα γράµµατα να ζωντανέψουν τον λόγο και την αφήγηση, δίπλα σε µια γεµάτη µε χρώµατα εικόνα, τυπωµένη σε χαρτί ή ψηφιακά απεικονισµένη σε κάποια οθόνη. Η γραφή προϋπάρχει σαφώς της τυπογραφίας, από τότε που ο προϊστορικός άνθρωπος είχε ανάγκη να αναπαραστήσει το φαντασιακό του στους βράχους και στις σπηλιές, όπου διαβιούσε. Ωστόσο, η πρώτη αναπαραγωγή κειµένων εµφανίστηκε στην Κίνα το 1041 µ.Χ µε κινητά στοιχεία από πηλό, ύστερα ξύλο και έπειτα µέταλλο. Αν και ο Ολλανδός Λαυρέντιος Κοστέρ είχε πιο πριν κατασκευάσει κινητά στοιχεία, η τυπογραφία στην Ευρώπη µετρά τουλάχιστον πεντακόσια χρόνια, και το πρώτο χειροκίνητο τυπογραφικό πιεστήριο του Γουτεµβέργιου στο Μάιντς της Γερµανίας (µε χυτά τυπογραφικά στοιχεία-σφραγίδες που χάραξε ο ίδιος, ως χρυσοχόος, και µελάνη) θα τύπωνε στα 1450 το πρώτο άρτιο βιβλίο, τη Βίβλο, την οποία και ανατύπωσε 48 φορές. Από κει κι έπειτα η τυπογραφία ως εφεύρεση θα διέγραφε την πορεία ισχυροποίησης των θρησκειών, της ανταλλαγής ιδεών και της διατύπωσης απόψεων. Θα τύπωνε λογοτεχνία και ποίηση, επιστήµες, διακηρύξεις και προκηρύξεις, αναγγελίες και εγκυκλίους, ενώ θα συνέβαλλε στον αγώνα παλιγγενεσίας και ανασύστασης της εθνικής µας ταυτότητας. Πιστό αντίγραφο του πρώτου αυτού πιεστηρίου υπάρχει στη Α’ πτέρυγα του µουσείου, που σε µεταφέρει ελάχιστα χρόνια συµπαντικού χρόνου πίσω, πολύ πριν τα προϊόντα της νέας τεχνολογίας ανατρέψουν τις παραδοσιακές παραγωγικές διαδικασίες. Εδώ θα γνωρίσεις ξανά τα υλικά γραφής από φυτά (πάπυρο) και δέρµατα (περγαµηνές), πήλινες πινακίδες, λίθινα αγγεία ή µέταλλα, που σωρευτικά συντέλεσαν στο να γίνουν µε τον χρόνο σπαράγµατα αγγείων και αποµεινάρια επιτύµβιων στηλών, παλίµψηστα κείµενα, φθαρµένα συναξάρια που θα αντιγράφονταν υπό το φως του λύχνου και την πένα κάποιου φιλόπονου µοναχού. Καλλιγράφοι στις αυλές αυτοκρατόρων θα ανατυπώσουν τη γνώση στο χαρτί, κάτω από την απαίτηση της προνοµιούχας τάξης που θέλει να µαθαίνει, διασώζοντας µε αυτόν τον τρόπο αρχαία κείµενα φιλοσόφων: τον Όµηρο, τον Θουκυδίδη, τον Επίκτητο, τον Πίνδαρο, τον Στράβωνα, τον Πλούταρχο, εκκλησιαστικά έγγραφα, χειρόγραφα ιερά, παλαιογραφικά κείµενα και κώδικες, που θα συντελέσουν δεόντως στη γρήγορη αφύπνιση του πνεύµατος και στην αναγέννηση από τον σκοταδισµό του Μεσαίωνα. Τα scriptorium των µοναστηριών θα θεωρηθούν εν γένει τα πρώτα τυπογραφεία (η Μονή Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος διέθετε στα 1759 ένα από αυτά, και µεταξύ των πολλών χειρογράφων και εικονογραφηµένων παπύρων κατέχει τυπωµένο κώδικα χιλίων ετών «Περί της βοτανικής» του ∆ιοσκουρίδη). Η αλήθεια των πραγµάτων αποτυπώθηκε σε υλικά γραφής. Σφηνόλιθοι και σφραγιδόλιθοι απαιτούν αποκρυπτογράφηση. Οι δέκα εντολές πριν τεθούν στον πάγκο στοιχειοθεσίας, γράφτηκαν σε περγαµηνή, το υλικό γραφής του 2ου αιώνα π.Χ. Το Ευαγγέλιο του Ιούδα βρέθηκε πάνω σε πάπυρο και σε δεµένες σελίδες (Codex), όπως και τα Οµηρικά έπη, η «Πολιτεία» του Πλάτωνα και αποσπάσµατα από το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο και την Επιστολή προς Ρωµαίους, καθώς και απόκρυφα Ευαγγέλια (όπως της Μαρίας Μαγδαληνής). Η Παλαιά και Καινή ∆ιαθήκη και πολλά εικονογραφηµένα χειρόγραφα βρέθηκαν επίσης σε πάπυρους και αντιγράφηκαν αρκετές φορές µέχρι να γίνουν βιβλία, ενώ η αναζήτηση χειρόγραφου του Αριστοτέλη σε ένα ιταλικό µοναστήρι Βενεδικτίνων θα γίνει η αφορµή για να γραφτεί από τον Ουµπέρτο Έκο το «Όνοµα του ρόδου». Στην κύρια αίθουσα θα δείτε χειρόγραφο Κοράνι του 1745 και πρωτότυπες αφίσες µε την τεχνική της Λιθογραφίας, όπως της αναβίωσης των πρώτων Ολυµπιακών αγώνων και της απόπειρας δολοφονίας του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στην αίθουσα του Μουσείου στον ηµιώροφο, η οποία είναι αφιερωµένη στην ιστορία της γραφής, παρουσιάζονται σαν CinemaScope τα αυθεντικά υλικά γραφής, και απεικονίζεται δείγµα γραφής από αρχαίες και σύγχρονες διαλέκτους πάνω σε πάπυρο. Το Φοινικικό αλφάβητο, η Γραµµική Α’ και Β’, συλλαβογράµµατα και ιερογλυφικά, ιδεογράµµατα, η εβραϊκή και η αραµαϊκή γραφή, η γραφή των Αζτέκων και των Μάγια, η συµβολική γραφή, η εικονική γραφή της Αιγύπτου, το αλφάβητο των τυφλών Braill και τόσες άλλες ακόµη αναπαρίστανται µέσα από τις δηµιουργίες του εικαστικού Αντώνη Παπαντωνόπουλου.