Ψαρά

Δύσκολα κρύβεται η πίκρα στο βλέμμα του κ. Νίκου καθώς μας μιλά για την τόσο
πλούσια ιστορία αλλά και για τον ξεριζωμό των εναπομείναντων Ψαριανών που μετά την τεράστια αυτοθυσία τους, τον Ιούνιο του 1824, πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς. Σύρος, Τήνος, Μύκονος, Μονεμβασιά, Σπέτσες, Πειραιάς, Αίγινα... Πουθενά σχεδόν δεν ρίζωσαν μέχρι το 1827 που ζήτησαν να εγκατασταθούν στην Ερέτρια της Εύβοιας και εκεί διέμειναν μέχρι την απελευθέρωση του νησιού το 1912.
Μονοπάτι για τις παραλίες

Μεσημέριασε κι ήρθε η ώρα για τις πρώτες βουτιές στις παραλίες στα νοτιοανατολικά του νησιού. Είναι τα Σπιτάλια και το Κατσούνι ακριβώς απέναντι από το «Πέτρινο», το παλιό λοιμοκαθαρτήριο του 18ου αιώνα που αναπαλαιώθηκε από τον ΕΟΤ και λειτουργεί ακόμη σαν καφέ-εστιατόριο αποτελώντας μάλιστα μια από τις καλύτερες επιλογές για φαγητό στο νησί. Στ’ αντικρινά του το Κονάκι, προεπαναστατικό κτίριο με ανατολίτικα αρχιτεκτονικά στοιχεία, που οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν ως διοικητήριο. Μετά το 1912 λειτούργησε ως δημοτικό κι αργότερα επιλέχθηκε να φιλοξενήσει το Μουσείο των Ψαρών αλλά κρίθηκε τελικά ακατάλληλο. Απέναντί, το σχολείο των Ψαρών, δωρεά του Ιωάννη Βαρβάκη, του εθνικού ευεργέτη από τα Ψαρά, αλλά και η μικρή πέτρινη πλατεία στα ερείπια της οικίας του ναυάρχου Αποστόλη.
Από τα Σπιτάλια ξεκινά και το παράκτιο «Μονοπάτι για τις παραλίες», την Αγία Κυριακή με τις ψάθινες ομπρέλες μες στους στενούς σχηματισμούς των σκουρόχρωμων βράχων, τη Μεγάλη Άμμο κι έπειτα την αμμουδιά της Λαζαρέτας μιας από τις ωραιότερες του νησιού με την εκπληκτική ησυχία κάτω από τα αλμυρίκια. Να κάτι που έχει αλλάξει! Εκεί που σε ολόκληρο το νησί δεν υπήρχε μια σκιά να βάλεις κάτω το κεφάλι σου, τώρα, νεαρά δεντράκια που φυτεύτηκαν σε όλες σχεδόν προσβάσιμες παραλίες, χαρίζουν τη σκιά τους σε λουόμενους και κατασκηνωτές. Το νησί ανέκαθεν ήταν τόπος προσφιλής στο ελεύθερο κάμπινγκ καθώς τα δύο μικρά ξενοδοχεία και τα λίγα ενοικιαζόμενα δωμάτια δεν φτάνουν να τους φιλοξενήσουν όλους. Πίσω στο αυτοκίνητο θα προσεγγίσουμε τη Λήμνο, μια αχανής παραλία με ψιλό βοτσαλάκι απ’ όπου αγναντεύεις τη Μαύρη Ράχη και το λιμάνι των Ψαρών.

Φάρος

Συνεχίζοντας την πορεία μας προς το νοτιοανατολικότερο άκρο του νησιού διασχίζουμε τον Αχλαδόκαμπο και ψάχνοντας εντοπίζουμε μια-δυο αχλαδιές που επιβεβαιώνουν την ονομασία του αλλοτινού αυτού κάμπου. Ελάχιστες συκιές, αμέτρητα ξωκκλήσια με τους χαρακτηριστικούς ασβεστωμένους τρούλους κι οι κατάλευκοι όγκοι χαλαζία – που σαν φυσικά αγάλματα ξεπροβάλλουν εδώ κι εκεί μες στο γυμνό τοπίο – μας κάνουν παρέα στη διαδρομή ως την μοναχική κι απόκρημνη παραλία του Φαναριού. Γαλαζοπράσινα νερά και κοφτερά βράχια στο τραχύ αυτό και άγριο τοπίο… Από πάνω, ο Φάρος Κοκκινόπουλο προσφέρει ανεμπόδιστη θεά από ανατολή σε δύση, εάν κι εφόσον οι άνεμοι δεν λυσσομανούν... Κατασκευάστηκε το 1909 και έπαψε να λειτουργεί μονάχα στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Πρωτολειτούργησε με πετρέλαιο κι έχει, έως σήμερα που λειτουργεί με ρεύμα, φωτοβολία 24 ναυτικών μιλίων.

Αρχοντίκι

Σύννεφα πάνε κι έρχονται, «δεν ησυχάζουν τα μελτέμια στα Ψαρά» μας είχε προειδοποιήσει ο κ. Νίκος. Πορεία βορειοδυτική, αυτή τη φορά, παράλληλα με την ακτογραμμή, όπου αγναντεύουμε από ψηλά τη Λάκκα, τη μεγάλη αμμουδιά με τα διάσπαρτα αρμυρίκια απέναντι από το Αί-Νικολάκι, το μικρό νησί με το ομώνυμο εκκλησάκι στη κορφή. Πιο πέρα το Αρχοντίκι, η αμμουδερή παραλία μέσα στον φυσικό όρμο αντίκρυ από το νησάκι Δασκαλειό, που κάποτε ήταν ενωμένο με την ακτή σχηματίζοντας φυσικό λιμάνι. Στο πλάι του το θαλασσινό ξωκλήσι της Αγίας Μαρκέλλας κι από πάνω ο αρχαιολογικός χώρος που μετά από χρόνια έρευνας και ανασκαφών άνοιξε τελικά τις πόρτες του το 2008. Στις
αρχές του 20ου αιώνα τα κύματα έφεραν στο φως προϊστορικά λείψανα νεκροταφείου και κτερίσματα που τοποθετούνται γύρω στα 1400 π.Χ., ορατά σε στεριά και σε βυθό! Το Αρχοντίκι όμως πρωτοκατοικήθηκε πολύ νωρίτερα, την 4η χιλιετία π.Χ. και γύρω στα 2.800-2.700 π.Χ. φαίνεται πως εγκαταστάθηκαν εδώ άνθρωποι που είχαν έντονες διασυνδέσεις με το Β. Αιγαίο και τις Κυκλάδες. Κι ερχόμαστε στην ύστερη εποχή του Χαλκού όπου οι Μυκηναίοι ίδρυσαν εδώ, σε μία από τις πιο απομακρυσμένες περιοχές της Πελοποννήσου, μία πλούσια αποικία. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως δυο κεντρικούς δρόμους και δωμάτια με πιθάρια για κρασί, χάλκινα εργαλεία κι ένα μεγάλο νεκροταφείο με 163 κιβωτιόσχημους τάφους, έναν θολωτό αλλά και πλήθος από ταφές μέσα σε πιθάρια! Ο αρχαιολόγος Γιώργος Τσαμπούρ, που τα δυο τελευταία χρόνια εργάζεται στο νησί, αναλαμβάνει εθελοντικά και ξεναγεί ο ίδιος τους επισκέπτες του αρχαιολογικού χώρου που είναι πάνω στο κύμα. «Ήταν μια ωραία ανασκαφή» θα μας πει όσο ωραία είναι και η ιστορία που αποκάλυψε. Γύρω στα 1.100 π.Χ. ο πλούσιος αυτός εμπορικός
σταθμός φαίνεται ότι καταστράφηκε από μεγάλο σεισμό. Ακολούθησε πυρκαγιά οπότε οι κάτοικοι τον εγκατέλειψαν. Όχι όμως και την ανάμνησή του που φαίνεται πως πήρε μυθικές διαστάσεις. Τον 8ο π.Χ. αιώνα έρχονται εδώ ξανά άνθρωποι για να αποδώσουν τιμές στους προγόνους τους. Έστησαν βωμό κι έκαναν θυσίες στον άγνωστο σε εμάς «Ήρωα» εναποθέτοντας προς τιμήν του περίτεχνα αγγεία που μετέφεραν από την Κόρινθο, την Αττική, τη Χίο και αλλού, προφορές που συνεχίστηκαν μέχρι και το 5ο π.Χ. αιώνα σχηματίζοντας μια τεράστια εναπόθεση. «Ιστορία δεν είναι μόνο το 1821», θα μας πει με παράπονο ο Γιώργος που προσπαθεί να πείσει τα παιδιά και τους ντόπιους να έρθουν ως εδώ. Κι ίσως να άλλαζαν γνώμη αν γνώριζαν πως η μοίρα των αρχαίων προγόνων τους ίσως δεν απείχε και πολύ από τη δική τους.
Δύσκολη η θάλασσα μα και η στεριά δεν στάθηκε πολύ φιλόξενη για τους Ψαριανούς. Φτώχεια, πόλεμοι και πειρατεία τους ανάγκασαν να μετοικήσουν πολλές φορές για τη γειτονική Χίο και αλλού. Ωστόσο, λείψανα οικιών, όστρακα, τάφοι και σαρκοφάγοι των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων που βρέθηκαν σε διάφορες τοποθεσίες του νησιού αλλά και συλημένοι παλαιοχριστιανικοί τάφοι μαρτυρούν την ανθρώπινη παρουσία στα Ψαρά μες στους αιώνες.

Φτελιό

Πανέμορφη η αχανής παραλία του Φτελιού, λίγα χιλιόμετρα παρακάτω, με τα πολύχρωμα βοτσαλάκια – λευκά, μαύρα, κεχριμπαρένια – «είναι τσακμακόπετρες», θα μου πει ο γεωλόγος δίπλα μου. Απόλαυση το κολύμπι στα διάφανα γαλαζοπράσινα νερά, το κολατσιό κάτω από το γέρικο δέντρο που σκύβει πάνω από τα μισογκρεμισμένα κτίσματα και τα δυο πηγάδια, η πορεία του ήλιου μέχρι τη Δύση… Δύο λιτά μνημεία στη διασταύρωση για την παραλία μας γυρίζουν ξανά πίσω στα χρόνια του αιματοβαμμένου Αγώνα. Οι Ψαριανοί όχι μόνο αρνήθηκαν την πρόταση του Χορσέφ να εγκαταλείψουν το νησί αλλά οχύρωσαν τις ακτές τους παίρνοντας μάλιστα την ακραία απόφαση να αφαιρέσουν τα πηδάλια των πλοίων προκειμένου να εμποδίσουν όσους θα επιχειρούσαν να τραπούν σε φυγή… Ο οθωμανικός στόλος καταφέρνει και εισβάλει από δύο απόκρημνες ακτές στα βορινά και μετά από πολύωρη μάχη επικρατεί. Κατευθύνεται προς στην ενδοχώρα και εδώ, στο Φτελιό, αιφνιδιάζει τους Έλληνες που ανατινάχθηκαν μαζί με την πυριτιδαποθήκη τους παίρνοντας μαζί και πολλούς Τούρκους… Όσοι από τους τελευταίους επέζησαν κατευθύνθηκαν προς τη Χώρα, όπου δόθηκε η τελευταία πράξη του δράματος…

Μοναστήρι

Δεκαπέντε χιλιόμετρα μετρά μόλις το ασφαλτοστρωμένο οδικό δίκτυο των Ψαρών, δεν ξέρω πως καταφέραμε να διανύσουμε περισσότερα από 100 μέσα σε τρεις μέρες! Ξωκλήσι και ξέρα, γυμνές πλαγιές και δρόμοι που λαμπυρίζουν στον ήλιο, που και που ‘κανα μοναχικό δεντράκι - δίψα - μια συστάδα αγρελιές, μελίσσια, εγκαταλειμμένες στάνες και αιγοπρόβατα που τρέχουν δω κι εκεί σε όλο το βορινό κομμάτι του νησιού... Αναρίθμητες χωμάτινες διαδρομές από… Παναγιά σε… Παναγιά μέχρι τον ψηλότερο λόφο του προφήτη Ηλία στα 531μ., όπου τυλιγμένοι σε πυκνό σύννεφο θα απολαύσουμε τη θολή θεά των δαντελωτών ακτών σαν από πτήση…
Επιστροφή στον κεντρικό δρόμο που θα μας φέρει ως το Μοναστήρι της Παναγιάς στο βορειότερο άκρο του νησιού. Χτίστηκε περί το 1780 στο πρότυπο των Αγιορείτικων μονών κι είναι εξαιρετικής ομορφιάς. Μένει ακατοίκητο από το 1975 με μόνιμους θαμώνες τ’ αγριοκάτσικα που αγναντεύουν το απέραντο γαλάζιο στην άκρη της πλαγιάς. Το βλέμμα φτάνει μέχρι τις βορινές ακτές της Χίου απ’ όπου ήρθαν οι τελευταίοι καλόγεροι. Όμως, κάθε άλλο παρά εγκαταλειμμένο είναι κι αυτό το οφείλει στη φροντίδα των ντόπιων που εθελοντικά το συντηρούν, το ανοίγουν για το κοινό και στις μεγάλες γιορτές το λειτουργούν και πάλι. Μια τέτοια μέρα, τυχερή, πετύχαμε κι εμείς. Παραμονή της Παναγιάς σύμφωνα με τους Παλαιοημερολογίτες, τα κελιά του μοναστηριού έχουν μεταμορφωθεί σε ξενώνες για τους ντόπιους που έρχονται και μένουν εδώ. Καθαρίζουν, πλέκουν στολίδια για την εικόνα και ετοιμάζουν τη λαδόσουπα, μια σούπα με ντομάτα και μανέστρα που προσφέρεται μετά τον Εσπερινό στους επισκέπτες. Χρώματα και παιδικές φωνές, αρώματα από βασιλικό, τριαντάφυλλο, γαρύφαλλο, λουκούμι και μελισσοκέρι ξυπνούν μνήμες παιδικές ενόσω περιηγούμαστε στο μαγειρειό και την τραπεζαρία, το κελί του τελευταίου ηγούμενου, τον μεγαλόπρεπο ναό, τ’ αμπελάκια, τις στέρνες…

Μαύρη Ράχη

Ηλιοβασιλέματα να τα θυμάσαι προσφέρουν τα Ψαρά κι απόψε θα απολαύσουμε ένα από αυτά στο… «Ηλιοβασίλεμα», το ταβερνάκι πίσω από το λιμάνι με τα τραπέζια που ακουμπούν σχεδόν στη θάλασσα. Το ομορφότερο όμως είναι από τη Μαύρη Ράχη, όπως μας είχε πει ο κ. Νίκος στην αρχή. Και κάπως έτσι, κάποια δύση θα μας βρει ν’ ανηφορίζουμε το φαρδύ πλακόστρωτο ως την κορυφή με τη θέα ολόκληρου του λιμανιού, του οικισμού, του Αγίου Νικολάου… Ο μεγαλόπρεπος ναός έχει ύψος 18 μέτρα και για την ανέγερσή του συνέβαλαν οι πάντες – καραβοκύρηδες κουβάλησαν μάρμαρα και πέτρες από τα Θυμιανά της Χίου, τη Μάλτα ως και τη Μασσαλία. Μέχρι κι οι χήρες συνέβαλαν με τα κεραμικά τους πιάτα που έχουν εντοιχισθεί στο εξωτερικό του κι είναι ορατά ως σήμερα… Ο ναός εγκαινιάστηκε το 1793, χρονιά που γεννήθηκε ο Κανάρης κι εκεί προσκύνησε πριν ξεκινήσει για τη ναυαρχίδα της Χίου. Τέλος, εδώ κλείστηκαν ηλικιωμένοι και ανήμποροι για να γλυτώσουν το μένος του εχθρού, όταν πια εισέβαλε στη Χώρα. Κάηκαν άπαντες, όταν οι Τούρκοι πυρπόλησαν τον Ναό. Γυναικόπαιδα σφαγιάστηκαν κι άλλα έπεσαν και πνίγηκαν στη θάλασσα. Όσα γλύτωσαν ανέβηκαν στο Παλαιόκαστρο, εδώ, στον λόφο της Μαύρης Ράχης και κρύφτηκαν στη μεγάλη πυριτιδαποθήκη. Στις 22 Ιουνίου 1824 οι Τούρκοι εισβάλουν στο φρούριο κι ο Αντώνιος Βρατσάνος την ανατινάζει. Μια δεύτερη ανατίναξη κι ολόκληρος ο λόφος καλύφθηκε από συντρίμμια. Η καταστροφή των Ψαρών συγκλόνισε την Ευρώπη, που άλλαξε τη στάση της απέναντι στον αγώνα για την ανεξαρτησία…
Μνημείο εδώ, μνημείο εκεί, μνημείο παραπέρα, οι πέτρες χρυσαφίζουν στον ήλιο που πέφτει πίσω από τα μοναχικά Αντίψαρα. Με μια βάρκα απ' το λιμάνι κι άλλους παραθεριστές μπορείς να τα επισκεφθείς για μια ολοήμερη εκδρομή. Θα τ’ αφήσω για μια επόμενη φορά. Θα προτιμήσω τη σιωπή που απλώνεται ψηλά στους γκρεμισμένους ανεμόμυλους κι από το μικρό αμφιθέατρο που αγναντεύει ολόκληρο τον οικισμό θα κλείσω την αυλαία. Απ’ το κατάστρωμα του ΨΑΡΑ ΓΚΛΟΡΥ το μάτι μου εστιάζει στους τελευταίους στίχους στην προβλήτα του λιμανιού: Φωτιά στην Κοκκινόπουντα φωτιά στο Δακαλειό/ Φωτιά στο Παλαιόκαστρο φωτιά και στο Φτελιό/ Όλα στάχτη γινήκανε σαν σήμερα μια μέρα/ για τη γλυκιά κι αμόνιαστη πολλές φορές μητέρα. Κι αν με ρωτάς, κλείνουν μέσα τους ολόκληρη την ιδιαίτερη ενέργεια του τόπου – την πίκρα, τη μοναξιά, το σθένος, την εκρηκτική αυτή ταυτότητα· φιλί για να περάσει!