Επιστρέφουν για να προστεθούν στους περίπου 1.200 μόνιμους κατοίκους που έχει το νησί στις μέρες μας. Εκεί που εξαντλούνται γεωγραφικά τα όρια των Δωδεκανήσων, η Κάσος απλώνει τους συμπαγείς βράχους της, τους καλοβαλμένους στο θαλάσσιο χαλί του πελάγους, τους στολισμένους με τα λιτά, λευκά ξωκλήσια… Το δικό μου ταξίδι ξεκίνησε κάποιο απόγευμα σε ένα βιβλιοπωλείο της Αθήνας, όταν τη ματιά μου αιχμαλώτισε το εξώφυλλο ενός φωτογραφικού λευκώματος του Ρόμπερτ Μακ Κέιμπ: «Γράμμα από την Κάσο, 1965». Ήταν η γοητεία των ασπρόμαυρων φωτογραφιών και η απλότητα των εικόνων που γέννησαν το όνειρο. Το μόνο που χρειάζονταν για το ταξίδι αυτό – που φάνταζε ουτοπία – ήταν σχεδιασμός! Το βιβλίο αγοράστηκε το ίδιο απόγευμα και θα στόλιζε το ράφι της βιβλιοθήκης για πολύ καιρό, χωρίς να το ξεφυλλίσω όσες φορές κι αν μπήκα στον πειρασμό. Ήθελα να βουτήξω πρώτα στα καταγάλανα νερά του ακριτικού νησιού, πριν βουτήξω στις σελίδες του.
Η Κάσος δεν είναι το νησί της κοντινής απόδρασης, γιατί το πλοίο από τον Πειραιά φτάνει στο νησί έπειτα από 18 περίπου ώρες. Έχει όμως το δικό της αεροδρόμιο και συνδέεται εναέρια με τη γειτονοπούλα της, την Κάρπαθο. Η πτήση Κάρπαθος- Κάσος είναι η τρίτη πιο σύντομη πτήση στην υφήλιο και διαρκεί σχεδόν πέντε λεπτά. Εναλλακτικά, φτάνοντας στην Κάρπαθο μπορείς να διαλέξεις το καραβάκι που πάει απέναντι. Το ταξίδι διαρκεί περίπου μια ώρα και το εισιτήριο στοιχίζει γύρω στα 10 ευρώ. Μονοπώλιο στην ακτοπλοϊκή αυτή γραμμή: Κάρπαθος - Κάσος, ο Μανούσος. Όμορφος ο πλους στην πλώρη του! Βλέπουμε την Κάσο στο βάθος, πελώρια βουνίσια μάζα με πρόποδες αγκυροβολημένους στα βαθιά, σκούρα μπλε νερά.
Φρυ
Πρωτεύουσα και λιμάνι της Κάσου είναι το Φρυ! Στο άκουσμα του ονόματος ο νους πηγαίνει στην αγγλική λέξη «free» - ελευθερία! Το αεράκι που φυσά, θαρρείς πως ψιθυρίζει ότι κανένας περιορισμός δεν υπάρχει. Αβίαστα αισθάνεσαι να ακολουθείς τη ροή και γίνεσαι μέρος του ατόφιου κι αυθεντικού τοπίου. Στο ηχόχρωμα της τοπικής γλώσσας το γράμμα «δ» δεν προφέρεται. Έτσι το «Φρυ» λέγεται πως πήρε το όνομά του από τη λέξη φρύδι, λόγω του σχήματος που έχει, κι αφού το «δ» δεν ακούγεται, προκύπτει το μονοσύλλαβο «Φρυ», ενώ έχει ακόμη μια ιδιαιτερότητα. Είναι το λιμάνι με τα δυο λιμάνια: την Μπούκα, το παλιό λιμάνι, όπου δένουν τράτες και καΐκια και το νεότερο λιμάνι που πιάνει το βαπόρι από τον Πειραιά και τα μεγαλύτερα σκάφη. Η Μπούκα μοιάζει με πειρατικό καταφύγιο, έχει όμορφα καφενεδάκια και μαγαζιά με εξαιρετικά καλό ντόπιο σπιτικό φαγητό. Η κυρία Σοφία στην «Ωραία Μπούκα» μαγειρεύει με μεράκι κι αγάπη ντόπιες λιχουδιές. Το βραδάκι στην Μπούκα είναι εξίσου υπέροχα. Τα νερά στο λιμάνι φωτίζονται, το τυρκουάζ χρώμα κυριαρχεί και δένει όμορφα με τον έναστρο ουρανό. Στην Μπούκα βρίσκεται η επιβλητική εκκλησία του Άγιου Σπυρίδωνα που είναι ο πολιούχος του νησιού.
Εμπορειός
«Ραντεβού στον Εμπορειό μόλις τακτοποιηθείτε» μας είπε εγκάρδια η Κασιώτισσα που γνωρίσαμε στο καραβάκι. Ο Εμπορειός είναι ένας συνοικισμός με λίγα σπίτια δίπλα στο Φρυ. Ήταν το παλιό λιμάνι της Κάσου κι έχει μια πανέμορφη παραλία με γαλαζοπράσινα νερά. Μια βουτιά στα διαυγή νερά του αρκεί για να διώξει μακριά την κούραση του ταξιδιού, ενώ μετά το κολύμπι μπορείς να απολαύσεις στο ομώνυμο ταβερνάκι τα υπέροχα φαγητά της Κασιώτικης κουζίνας που είναι επηρεασμένη από Ανατολή και Δύση. Πρωταγωνιστές, τα χειροποίητα ζυμαρικά, οι μακαρούνες που σερβίρονται με σκόρδο ή με σιτάκα, το μαλακό τυρί από κατσικίσιο ή πρόβειο γάλα με την κρεμώδη υφή, ντολμαδάκια με αμπελόφυλλο – μικροσκοπικά έργα τέχνης – εκπληκτικά σε εμφάνιση λόγω του λιλιπούτειου μεγέθους και αξέχαστα γευστικά, γεμισμένα με κιμά. Τη χορτοφαγική νότα στο τραπέζι δίνει το αγριόχορτο ροΐκιο που μπαίνει στην άλμη για καιρό μέχρι να μαγειρευτεί, τσιγαρίζεται και γίνεται κοκκινιστό, μαζί με τα κολοκυθοπούλια, τους γεμιστούς κολοκυθοανθούς. Τα θαλασσινά έχουν φυσικά την τιμητική τους! Τα ψάρια, ειδικά οι σκάροι, φτιάχνονται μάλιστα και πλακί στο φούρνο, με ντομάτα και κρεμμύδι.
Η Κάσος δεν είναι το νησί της κοντινής απόδρασης, γιατί το πλοίο από τον Πειραιά φτάνει στο νησί έπειτα από 18 περίπου ώρες.
Νότια στη Χέλατρο
«Είναι απάνεμα» μας είπαν για τη Χέλατρο, «εκτός κι αν φυσάει νοτιάς». Όμορφη η πορεία και αρκετά καλός ο ασφάλτινος δρόμος, φιδωτός σε κάποια σημεία, μας οδηγεί στη νότια πλευρά του νησιού. Κάνουμε μια στάση στο Αρβανιτοχώρι και θαυμάζουμε την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου με τον περίβολο που είναι φτιαγμένος από βότσαλα ψηφιδωτά. Τα σπίτια είναι στολισμένα με λουλούδια κάθε λογής κι οι αυλές μοσχομυρίζουν. Στη συνέχεια της διαδρομής συναντάμε πολλά αιγοπρόβατα. Περνάμε τα μητάτα των βοσκών, θαυμάζουμε τις καλά συντηρημένες αναβαθμίδες, τις περίφημες ξερολιθιές. Οι Κάσιοι που δεν ασχολήθηκαν με τη θάλασσα ασχολήθηκαν με την κτηνοτροφία και την τυροκομική.
Το μεγάλο παράπονο όμως των ντόπιων κτηνοτρόφων είναι πως καθυστέρησε πολύ η κατασκευή σφαγείου στο νησί και αναγκάζονταν όλα αυτά τα χρόνια να πηγαίνουν στην Κρήτη, με αποτέλεσμα να είναι αρκετά μειωμένο το προς το ζην εισόδημά τους. Κατηφορίζοντας, το τοπίο γίνεται άγριο και αφιλόξενο σε κάποια σημεία. Ξερότοπος, αέρας, γη, γκρίζος ουρανός, πέτρα, φρύγανα! Λίγος ο χρόνος που μας χωρίζει από τη βουτιά στα παγωμένα, τα νερά της Χέλατρου, στη θάλασσα του Λιβυκού πελάγους! Εδώ είναι Μεσόγειος! Στην Χέλατρο ο επισκέπτης θα βρει καντίνα αλλά και ξαπλώστρες με ομπρέλες που τοποθετήθηκαν τελευταία στην παραλία με τα βότσαλα. Κι όπως σε κάθε τόπο, άλλοι μιλούν για ανάπτυξη του τουρισμού κι άλλοι για παρέμβαση στο παρθένο αυτό μέρος. Η προτομή του Βενιζέλου στέκει μπροστά στη θάλασσα κι αγναντεύει το πέλαγο. Τον Μάρτιο του 1935 ο Ελευθέριος Βενιζέλος αποβιβάστηκε στην Χέλατρο, πρώτη στάση του ταξιδιού του στο δρόμο του για την εξορία στην Ευρώπη.
Την Κάσο, αυθεντική και γνήσια τη φέρνεις στην ψυχή σου, αν βρεθείς εκεί έστω για μια φορά. Κουβαλάς το φως του ήλιου της, τον αέρα της τον Δωδεκανήσιο, τις εκκλησιές, τα αρχοντικά πετρόχτιστα καπετανόσπιτά της αλλά κυρίως τους ανθρώπους της τους γλυκομίλητους, που στα μάτια τους αντικρύζεις τη ζεστασιά και την απλότητα. Απόγονοι ηρώων που κουβαλάνε στις πλάτες ιστορία βαριά, γραμμένη με πόνο, αυτοθυσία, βάσανα, ξεριζωμό, ξενιτιά. Αξιοπρεπείς μαχητές που σμιλεύτηκαν από τα δεινά και τις καταστροφές που υπέστησαν οι πρόγονοί τους, μοιάζουν έτοιμοι να μοιραστούν την ιστορία τους, σαν πρωταγωνιστές σε ντοκιμαντέρ. Ο τόπος τούς επιστράφηκε από την Ελλάδα στην Οθωμανική αυτοκρατορία με αντάλλαγμα την Εύβοια, γιατί έτσι όριζε το πρωτόκολλο του Λονδίνου, το 1830. Πόλεμοι, πολιτικές, πρωτόκολλα, πρακτικές, παραδόσεις, μαρτύρια… Η Ιουλιτίνα, η Κασιώτισσα που γνωρίσαμε στο ταξίδι μας, μιλά με περισσή περηφάνεια για την ιδιαίτερη πατρίδα της. Η Κάσος είναι εδώ για όλους, όλες τις εποχές! Είναι εδώ τις Απόκριες και την Καθαρά Δευτέρα, είναι το Πάσχα, είναι το καλοκαίρι με τα πανηγύρια, τα γλέντια και τα κρυστάλλινα νερά της. Εδώ επιστρέφει η διασπορά από τα πέρατα του κόσμου, όπως οι εργατικές μέλισσες επιστρέφουν στην κυψέλη τους για να τιμήσουν τη βασίλισσα της καρδιάς τους. Επιστρέφουν, με τη γνήσια αθωότητα που τους διακρίνει και τη σιγουριά εκείνου που ξέρει τον δρόμο για το λιμάνι του. Οι ίδιοι αισθάνονται λες κι αναβιώνουν τον μύθο της Περσεφόνης που ζει το μισό μέρος του χρόνου στον Άδη και το υπόλοιπο στην παραδεισένια γη. Πολλοί από αυτούς μένουν στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης. «Είναι κάποιες φορές που τα νέα της Κάσου ταξιδεύουν πρώτα στο Μπρούκλιν, έπειτα στην Αθήνα και στην συνέχεια μαθαίνονται στην Κάσο» μας λέει γελώντας η άλλη Κασιώτισσα της παρέας. Κάσος! Άγονη γραμμή! Πατρίδα που άγονη δεν έμεινε! Γέννησε άοκνα παιδιά που ως σήμερα επιστρέφουν, τιμούν και διασπείρουν το αγέρωχο πνεύμα που κουβαλούν, τιμώντας την κληρονομιά τους.
Στο ίδιο τεύχος
