Ο έρωτας στην αρχαιότητα

Ξενάγηση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

«…Πλαγιάζει πάντα χάμω και χωρίς στρώμα, κοιμάται στην ύπαιθρο, στις θύρες και στους δρόμους, έχοντας της μητέρας του τη φύση, πάντα με τη φτώχεια σύντροφος. Και κατά τον πατέρα του πάλιν είναι επίβουλος στους όμορφους και στους καλούς, όντας ανδρείος και φιλοκίνδυνος και σφριγηλός, δεινός κυνηγός, κι επιθυμητής της φρόνησης και είναι άξιος και να εύρει φιλοσοφώντας σ' όλη του τη ζωή… Και ούτε σαν αθάνατος είναι από τη φύση του ούτε σαν θνητός, αλλά μέσα στην ίδια ημέρα πότε ανθίζει και ζει, πότε πάλιν πεθαίνει και πάλιν ξαναγεννιέται. Και ό,τι κερδίζει πάντα το χάνει έτσι που μήτε άπορος είναι ποτέ, μήτε πλούσιος …»

Κυριακή πρωί έξω από το Εθνικό Αρχαιολογικό µουσείο. Πρώτη Κυριακή του µήνα κι η είσοδος είναι ελεύθερη για τον κόσµο που φτάνει ως την Πανεπιστηµίου. Ανάµεσα του κι εµείς, παρέα µε την Ιωάννα Γάλλου και την οµάδα της ΚΕ∆ΡΟΣ που αρέσκεται στη γνώση και την αναζήτηση. Όπως ο έρωτας. «Πόθος της απόχτησης της παντοτινής ευτυχίας κι αναπόφευκτα πόθος για αθανασία…». Έτσι αφηγείται ο Σωκράτης πως του δίδαξε η ∆ιοτίµα, η σοφή εταίρα από τη Μαντινεία, που κυριαρχεί µε τον λόγο της στο ανδροκρατούµενο πλατωνικό Συµπόσιο. «Ο µόχθος για το ωραίο που είναι αιώνιο» και «για το κάλλος που στολίζει την ψυχή κι είναι ανώτερο απ’ αυτό που στολίζει το σώµα...».

Θυµάµαι σαν σήµερα, έναν χρόνο πριν, την αγωνία της Ιωάννας να οργανώσει αυτήν την ξενάγηση. Αρχές της άνοιξης, µαζί και της πολυαναµενόµενης τουριστικής σεζόν και οι προσλήψεις των φυλάκων δεν είχαν ακόµη ανανεωθεί, µε αποτέλεσµα κάποιες από τις αίθουσες να µένουν κλειστές…. «Θα πάω έστω και µόνη µου» θα µου πει φέτος, γεµάτη πείσµα και ενθουσιασµό για µια «δύσκολη» ξενάγηση, που φιλοδοξεί να εισχωρήσει στα ήθη και τις κοινωνικές αντιλήψεις της αρχαιότητας µέσα από γλυπτά και αγγεία, µύθους και θεούς. Τόσο η Νεολιθική, όσο και η Μυκηναϊκή Περίοδος

ελάχιστα έχουν να προσφέρουν στη γνώση µας αναφορικά µε τον έρωτα, τις σχέσεις και τη σεξουαλικότητα των ανθρώπων τα περασµένα χρόνια. ∆εν µπορώ ωστόσο να ξεχάσω τον «Στοχαστή» από την Καρδίτσα, ένα πήλινο νεολιθικό ειδώλιο από την περιοδική έκθεση «Αµέτρητες όψεις του ωραίου», που πραγµατοποιήθηκε πέρσι στο Μουσείο. Απεικονίζει ένα γυµνό ανδρικό σώµα να φέρει - σε µια κίνηση περισυλλογής - το δεξί χέρι προς το κεφάλι συνεγείροντας ταυτόχρονα τη γενεσιουργό δύναµη του ανδρισµού του. «Όποιος χαϊδεύει το πέος του δεν πάει να πει πως κατ’ ανάγκην αυνανίζεται. Μπορεί και να σκέφτεται», γράφει χιλιάδες χρόνια αργότερα ο Μάνος Χατζηδάκις στην ποιητική συλλογή «Μυθολογία δεύτερη». Τέτοιου είδους αγαλµάτια χρησιµοποιούνταν σε λατρευτικές τελετές των Βαλκανίων και πιθανότατα συµβόλιζαν τη γονιµότητα.

Έρωτας και Αφροδίτη

Σε περίοπτη θέση στην κεντρική αίθουσα του Μουσείου, η Αφροδίτη σε µια συνεσταλµένη στάση µε έναν µανδύα προσπαθεί να κρύψει το εφηβαίο της και µε µια κίνηση του χεριού της τείνει να καλύψει το εκτεθειµένο της στήθος. Παραλλαγή του αγάλµατος της Αφροδίτης της Κνίδου το οποίο αρχικά φιλοτέχνησε ο Πραξιτέλης στα µέσα του 4ου αιώνα π.Χ. απεικονίζοντας για πρώτη φορά γυµνό το γυναικείο σώµα. Σαν να µην πέρασε µια µέρα, µοιάζει ακόµη να κρύβεται από τα «αδιάκριτα» µάτια των δεκάδων επισκεπτών που το φωτογραφίζουν. Κόρη του ∆ία και της Ωκεανίδας ∆ιώνης, η Αφροδίτη συµβολίζει διαχρονικά τον έρωτα και την ωραιότητα. Πρόκειται για µια αρχέγονη θεότητα που κατά πάσα πιθανότητα προήρθε από προγενέστερες λατρείες της Ανατολής και κατά την επικρατέστερη εκδοχή γεννήθηκε από τον αφρό που δηµιουργήθηκε στη θάλασσα, όταν ο Τιτάνας Κρόνος έκοψε τα γεννητικά όργανα του Ουρανού. Παιχνιδιάρα κι απελευθερωµένη αποζητά διαρκώς τα ερωτικά πάθη. Πολλά τα προσωνύµιά της: Ουράνια και Πάνδηµος εκφράζει τόσο το σαρκικό πάθος όσο και την πνευµατική ένωση. Αέρια και Αστερία, Πασιφαής και Θαλασσαίη, Γαληναία και Εύπλοια, Εύκαρπος και Ανθεία προσφέρει σε ουρανό, στεριά και θάλασσα, συµβολίζοντας την πληρότητα και τη γαλήνη του κόσµου. Πως αλλιώς αφού ωθεί στη γέννηση, την τεκνοποιία...

Παιδάκι στρουµπουλό µε σγουρά µαλλιά και σαρκώδη χείλη απεικονίζεται ο έρωτας σε γλυπτό της ρωµαϊκής εποχής. Φορτωµένος τη φαρέτρα µε τα βέλη του, στοχεύει µε το τόξο του όποιον επιθυµεί να αιχµαλωτίσει. Πιστός ακόλουθος της Αφροδίτης, παρουσιάζεται σαν γιός της όµως για πολλούς συγγραφείς, ανάµεσά τους και ο Ησίοδος, ο Έρωτας προϋπήρχε της Αφροδίτης, τότε µάλιστα που δεν υπήρχε τίποτα παρά µόνο το Χάος. Σύµφωνα λοιπόν µε την Κοσµογονία, ήταν αυτός που παρότρυνε τη Γαία να συνευρεθεί µε τον Ουρανό δηµιουργώντας την πλάση, που περιβάλλει τον κόσµο. Η γονιµοποίηση έγινε µέσω της βροχής… Όµοια µε τη µυθική ∆ανάη, την κόρη του βασιλιά του Άργους που ο πατέρας της έχει φυλακίσει σε κελί, αφού σύµφωνα µε χρησµό το παιδί της θα σκότωνε τον βασιλιά και θα του έπαιρνε τον θρόνο. Μεταµορφωµένος σε χρυσή βροχή, ο ∆ίας µπαίνει στο κελί της, σε µια από τις ροµαντικότερες σκηνές της κλασικής αρχαιότητας όπως απεικονίζεται σε ερυθρόµορφο αγγείο του 5ου π.Χ. αιώνα.

Η γυναίκα και ο γάµος στην κλασική Αθήνα

Μπορεί οι Έλληνες να µην αγαπάµε πολύ την αγγειογραφία, αποτελεί όµως µια µοναδική πηγή άντλησης πληροφορίας για την καθηµερινότητα και τα ήθη της εποχής. Τόσο οι εξωσυζυγικές σχέσεις του αρχηγού των θεών, όσο και η σκηνή µε τη ∆ανάη, που εµπεριέχει πολλά στοιχεία αναφορικά µε την τελετουργία του γάµου, αντικατοπτρίζει τη θέση της γυναίκας τόσο µέσα στον γάµο, όσο και κοινωνικά. Γιατί όσο οξύµωρο κι αν ακούγεται στην Αθήνα, όπου θεσµοθετήθηκε η ∆ηµοκρατία, η γυναίκα δεν έχει καµία ελευθερία. Οφείλουµε ωστόσο να σηµειώσουµε ότι τα περισσότερα από τα εκθέµατα, στα οποία θα αναφερθούµε, αφορούν τον 4ο και τον 5ο π.Χ. αιώνα και έρχονται κατά κύριο λόγο από την Αττική και τη Βοιωτία, προσφέροντάς µας συγκεκριµένες χρονικά και γεωγραφικά πληροφορίες. Τόσο στην Αθήνα, κατά την αρχαϊκή εποχή που προηγήθηκε, όσο και την ίδια ακριβώς περίοδο στην αυστηρή, στρατιωτική Σπάρτη οι γυναίκες είχαν περισσότερα δικαιώµατα. Μετά τον πελοποννησιακό πόλεµο (αρχές 4ου αιώνα), αλλάζουν τα ήθη στην ελληνική αρχαιότητα. Ήταν ο ίδιος ο πόλεµος, ο οποίος κρατά 30 χρόνια και φέρνει λιµούς, πείνα και αρρώστιες, δίνοντας µία νέα αντίληψη των πραγµάτων, που τείνει προς τις απολαύσεις, τις ηδονές… Λουτροφόροι, γαµικοί λέβητες κι άλλα ερυθρόµορφα αγγεία περιγράφουν σκηνές από τον γυναικωνίτη, τη λουτροφορία, το στόλισµα της νύφης, τη γαµήλια ποµπή... Κι αν αναρωτιέστε πόση σχέση είχε ο γάµος µε τον έρωτα, η απάντηση είναι: απολύτως καµία. Στην αρχαιότητα ο γάµος συνδέεται αποκλειστικά µε την τεκνοποίηση και η γυναίκα δεν έχει σε αυτόν κανέναν λόγο. Είναι ο πατέρας της νύφης που σε συνεννόηση µε τον µέλλοντα γαµπρό ή τους γονείς του αποφασίζει. Το ζευγάρι – γύρω στα 15 ετών η γυναίκα και στα 30 ο άντρας − δεν είχε συναντηθεί ποτέ. Σε µια τριήµερη τελετή µε θρησκευτικό πρωτίστως χαρακτήρα, ο πατέρας µε τον µέλλοντα σύζυγο υπογράφουν το προικιό και γίνεται µια µικρή γιορτή στο σπίτι της νύφης. Τότε η µητέρα αποκαλύπτει για πρώτη φορά το πρόσωπό της, το οποίο καλύπτεται µε πέπλο.

Η γυναίκα στην κλασική Αθήνα είναι τόσο περιορισµένη, που δεν επιτρέπεται να κυκλοφορεί δηµόσια χωρίς τη συνοδεία κάποιου άνδρα. Ακόµη και µέσα στο σπίτι δεν κυκλοφορεί ελεύθερα παρά µόνο στον γυναικωνίτη. Ο σύζυγός της δεν τη συναντά πουθενά πέρα από τη συζυγική κλίνη. ∆εν τρώνε καν µαζί. Είναι µια µηχανή… τεκνοποίησης. Ο Ευριπίδης γράφει µάλιστα ότι οι άντρες θα ήταν ευτυχισµένοι, αν είχανε βρει τον τρόπο να κάνουν νόµιµους γιους χωρίς να παντρεύονται... Όπως περιγράφεται σε παραστάσεις των αγγείων, τα κορίτσια διδάσκονταν στο σπίτι από τη µητέρα. Μάθαιναν απλή αριθµητική, γραφή κι ανάγνωση, αργαλειό και οικοκυρικά. Σαν µέλλουσες σύζυγοι θα ήταν άλλωστε αποκλειστικά υπεύθυνες για τα του οίκου.

Χιλιάδες χρόνια φιλοσοφίας, τέχνης, επιστήμης αναφορικά με τον έρωτα «…και πάλιν ανάμεσα στη σοφία και την αμάθεια…»

Μαρμάρινο άγαλμα Αφροδίτης (2ος αιώνας μ.Χ.) Αντίγραφο της Αφροδίτης της Κίδνου που φιλοτεχνήθηκε από τον Πραξιτέλη τον 4ος π.Χ. αιώνα.
Η Αφροδίτη και ο Έρωτας, έργο Ρωμαϊκής εποχής.
Με την ξεναγό της ΚΕΔΡΟΣ στην αίθουσα αγγειογραφίας του Μουσείου.
«Ο Στοχαστής». Πήλινο ειδώλιο της Τελικής Νεολιθικής Περιόδου, σύμβολο πιθανόν της γονιμότητας.

Εταίρες, ιέρειες και παλλακίδες

Σκηνές από συµπόσια µε εταίρες να παίζουν την άρπα τους, χορεύτριες και αυλητρίδες που διασκεδάζουν το ανδρικό κοινό, νέοι που προσφέρουν το βαλάντιό τους στις εταίρες − η ξενάγηση στην τέχνη της αγγειογραφίας συνεχίζεται. Η πορνεία στην αρχαία Αθήνα ήταν θεσµοθετηµένη µε νόµο κι οι γυναίκες που εκπορνεύονταν πλήρωναν µάλιστα και φόρο, το πορνικό τέλος, από όπου η πολιτεία αντλούσε πολλά από τα έσοδά της. Στην ανώτερη κατηγορία, τις υπηρεσίες των οποίων µπορούσαν να απολαµβάνουν µόνο οι πλούσιοι αριστοκράτες, ανήκαν οι εταίρες. Αυτές είχαν λάβει µόρφωση είτε από τις µητέρες τους, είτε επειδή προέρχονταν από περιοχές, όπου οι γυναίκες απολάµβαναν περισσότερα προνόµια. Καθώς ήταν µορφωµένες µπορούσαν να συµµετέχουν στα συµπόσια και να συζητούν µε τους άνδρες προσφέροντας παράλληλα − αντί αντιτίµου − τις ερωτικές τους υπηρεσίες. Ακολουθούσαν οι αυλητρίδες, οι οποίες άνοιγαν τα συµπόσια µε χορό και µουσική, συµµετέχοντας έπειτα στα όργια. Στην κατώτατη κατηγορία ανήκαν οι δεικτηριάδες, οι οποίες εκδίδονταν στα πορνεία της εποχής, τα «δεικτήρια», τα οποία διέθεταν βιτρίνες. Σε αντίθεση µε τις λαϊκές πόρνες σηµαντική θέση κατείχαν οι ιερόδουλες, οι οποίες προσέφεραν τις υπηρεσίες τους για ιερό σκοπό, στο όνοµα δηλαδή κάποιας θεάς, συνήθως της Αφροδίτης. Ήταν ιέρειες, ανήκαν δηλαδή στον κλήρο του ναού. Η πορνεία λοιπόν σ’ αυτήν την περίπτωση θεωρούταν ιερή και δεν εµπόδιζε µετέπειτα ενδεχόµενο γάµο. Πέρα από θρησκευτικούς λόγους, συχνά µάλιστα, οι γυναίκες γινόταν ιερόδουλες προκειµένου να συγκεντρώσουν χρήµατα για την προίκα τους. Πασίγνωστη ελληνική πόλη της ιερής πορνείας ήταν η Κόρινθος λόγω της σχέσης της µε τα λιµάνια της Ανατολής απ’ όπου προήρθε ο θεσµός. Τέλος, οι Παλλακίδες αποτελούσαν τις νόµιµες ερωµένες των ανδρών της αριστοκρατικής τάξης µε γνωστότερη την θρυλική Ασπασία του Περικλή. Εταίρα από τη Μίλητο διατηρούσε µάλιστα και οίκο ανοχής.

Ο ∆ίας, ο Γανυµήδης, η Σαπφώ και ο πλατωνικός έρως

Το µόνο γνωστό σε εµάς διδασκαλείο της αρχαιότητας για γυναίκες λειτούργησε από τον 6ο αιώνα στη Λέσβο από τη Σαπφώ… Και παρότι µέχρι σήµερα την καταγωγή της χρησιµοποιούµε για να περιγράψουµε τη γυναικεία οµοφυλοφιλία, δεν γνωρίζουµε κατά πόσο η Σαπφώ είχε ερωτικές σχέσεις µε τις µαθήτριές τις. Για τους περισσότερους ωστόσο ιστορικούς, η σχέση της µε τις µαθήτριες δεν ήταν µόνο πνευµατική αλλά εµπεριείχε και το ερωτικό πάθος. Στην τέχνη ωστόσο δεν έχει καταγραφεί ποτέ ερωτική συνεύρεση µεταξύ γυναικών, αφού λόγω της κοινωνική τους θέσης δεν πολυενδιαφέρουν µάλλον οι προτιµήσεις τους… Σε δύο αγγεία του 5ου αιώνα από την Λοκρίδα και την Περαχώρα της Κορίνθου βλέπουµε σκηνές από τον µύθο του ∆ία και του πρίγκηπα της Τροίας Γανυµήδη. Μεταµορφωµένος σε αετό ο ∆ίας τον άρπαξε και παρά τη ζήλεια της Ήρας, τον µετέφερε στον Όλυµπο και τον έχρησε οινοχόο των θεών, προσφέροντάς του µάλιστα αθανασία. Και εφόσον ο ∆ίας ερωτεύεται έναν άνδρα, αντιλαµβανόµαστε ότι η οµοφυλοφιλία στην αρχαιότητα ήταν αποδεκτή, κάτι που αντιλαµβάνεται κανείς άµεσα, µελετώντας τόσο τον Πλάτωνα όσο και τον Αριστοτέλη. Η ηθική γραµµή στον αρχαίο ελληνικό κόσµο περνά ανάµεσα στην εγκράτεια και την ακολασία ανεξαρτήτως του σεξουαλικού προσανατολισµού, αναφέρει ο Φουκώ στην «Ιστορία της σεξουαλικότητας». Η εγκράτεια για έναν άνδρα θεωρούταν αρετή, τόσο απέναντι στους άνδρες όσο και στις γυναίκες. Σε ότι αφορά τον θεσµό της παιδεραστίας, είχε τότε σαφέστατα διαφορετική έννοια από τη σηµερινή και αφορούσε στην πνευµατική καθοδήγηση, στη µετάδοση προς τον µαθητή της γνώσης, της αγάπης για τις τέχνες και το ωραίο. Κι όπως διαχρονικά κάθε σχέση δασκάλου - µαθητή εµπεριέχει την έννοια του έρωτα έτσι και τότε. Πόσο µάλλον αφού ο έρωτας για τους αρχαίους δεν αφορούσε µόνο τη σωµατική αλλά κυρίως την πνευµατική έλξη. Ιδιαίτερα για τον Πλάτωνα αληθινός έρωτας είναι µόνο ο πνευµατικός. Εξ ου και ο όρος: πλατωνικός έρως. Αµιγώς σεξουαλική συνεύρεση µεταξύ του δασκάλου - εραστή και του νεαρού ερωµένου δεν συναντάµε πουθενά, όταν αντίθετα οι παραστάσεις που απεικονίζουν την ερωτική πράξη είτε µεταξύ ανδρών, είτε µεταξύ αντίθετων φύλων είναι πολύ διαδεδοµένες κατά τον 5ο π.Χ. αιώνα. Όµοια και ο φαλλός που συναντάµε σε φαλλοφόρα ερµαϊκή στήλη. Σύµβολο γονιµότητας χρησιµοποιούταν σε ποµπές και προσφερόταν σαν δώρο προς τους θεούς σε διάφορες λατρευτικές τελετές αναφορικά µε τον ∆ιόνυσο και τον Ερµή.

Λουτροφόροι και γαμικοί λέβητες του 5ου π.Χ. αιώνα από την Αττική, τη Βοιωτία και την Ερέτρια.
Νέος που δίνει το βαλάντιό του σε καθισμένη εταίρα. Αττική ερυθρόμορφη πελίκη από τη Ρόδο (5ος π.Χ. αιώνας).
Το στόλισμα της νύφης.
Η Αφροδίτη, ο Έρωτας και ο τραγοπόδαρος Πάνας, 100 π.Χ.

Πάνας, Μαινάδες και Ερµαφρόδιτος

Πίσω στη γλυπτική, γεµάτο παιχνίδι και ερωτικό υπονοούµενο το σύµπλεγµα Αφροδίτης, Πανός και Έρωτα βρέθηκε στην «Οικία Ποσειδωνιαστών» της ∆ήλου και φιλοτεχνήθηκε για λογαριασµό του ∆ιονυσίου από τη Βηρυτό ως δώρο στους θεούς της πατρίδας του. Ανήκει στο 100 π.Χ., όταν τα ήθη έχουν πια απελευθερωθεί και πουθενά αλλού δεν συναντάµε τη θεά Αφροδίτη τόσο αισθησιακή, χυµώδη και γήινη. Τελευταίο έκθεµα − η «επιτοµή της τελειότητας» θα πει η Ιωάννα −  το άγαλµα της «κοιµώµενης Μαινάδας». Ξαπλωµένη νωχελικά πάνω σε βράχο, ακουµπά σε δορά πάνθηρα αποκαλύπτοντας τις γυµνές καµπύλες της. Φτιαγµένο από πεντελικό µάρµαρο, βρέθηκε νότια της Ακρόπολης και είναι της εποχής του Ανδριανού. Νύµφες και συντρόφισσες του ∆ιόνυσου, οι Μαινάδες εδώ αποκτούν διττή σηµασία καθώς ο αγαλµατικός αυτός τύπος είναι γνωστός και ως «κοιµώµενος Ερµαφρόδιτος». Μυθικός γιος της Αφροδίτης και του Ερµή συµβολίζει την ένωση της οµορφιάς και του πνεύµατος. Τον ερωτεύτηκε η νύµφη Σαλµακίδα και καθώς αυτός δεν υπέπεσε στο κάλεσµά της, εκείνη προκειµένου να µην τον χάσει παρακάλεσε τους θεούς να τους κάνουν κυριολεκτικά ένα. Έτσι κι έγινε. Ενσαρκώνοντας την πλήρη ενότητα και την αρµονία των δύο φύλων, θυµίζει ίσως τη διατύπωση του Αριστοφάνη για το «ανδρόγυνο». Γέννηµα ανάµεικτο της σελήνης, οι εκπρόσωποι του τρίτου αυτού φύλου είχαν τόση δύναµη, που µπορούσαν να ανέβουν ως τον ουρανό και να χτυπήσουν τους θεούς. Ο ∆ίας λοιπόν τους έκοψε στα δύο κι έκτοτε ψάχνουν να βρουν το άλλο τους µισό − να αγκαλιαστούν, να γίνουν πάλι Ένα… Ποιος να ξέρει; Χιλιάδες χρόνια φιλοσοφίας, τέχνης, επιστήµης αναφορικά µε τον έρωτα «…και πάλιν ανάµεσα στη σοφία και την αµάθεια», που λέει κι η πάνσοφη ∆ιοτίµα.

Άγαλμα κοιμώμενης Μαινάδας. Αγαλματικός τύπος γνωστός και ως κοιμώμενος Ερμαφρόδιτος, 2ος αιώνας μ.Χ.

Προτάσεις

info's

Αναλυτικά το πρόγραµµα όλων των εκδροµών και των ξεναγήσεων της ΚΕ∆ΡΟΣ: www.kedrostravel.com, FB: www.facebook.com/kedrostraveling. Κρατήσεις και πληροφορίες στο τηλ: 210 9944909 & στο email: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε..

Θα το βρείτε στο

τεύχος 125

0
Shares

Σας αρέσει το site μας?

Ακολουθήστε μας στα social και δεν θα το μετανιώσετε...

0
Shares